สำหรับเด็กผู้หญิง แหม่ม เอส.ยี. แมคฟาร์แลนด์ ได้ตั้งโรงเรียนการช่างสำหรับเด็กผู้หญิงที่จังหวัดเพชรบุรี เมื่อปี พ.ศ.๒๔๐๘ และในปี พ.ศ.๒๔๑๔ แหม่มจอห์นแคริงตัน ก็ได้ตั้งโรงเรียนการช่างทำนองเดียวกันที่ฝั่งธนบุรี ต่อมาโรงเรียนนี้ได้ย้ายไปรวมกับโรงเรียน แฮเวียต เอ็ม.เฮาส์ ซึ่งเดิมเรียกว่า โรงเรียนวังหลัง ที่ตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.๒๔๑๗ โรงเรียนวังหลังเดิมซึ่งเจริญก้าวหน้ามาเป็นลำดับ สมัยแหม่ม เอ็ดนา เอส.โคล์ ที่เรียกกันว่า แหม่มโคล์ เป็นครูใหญ่ ได้ย้ายโรงเรียนมาอยู่ฝั่งกรุงเทพ ฯ ริมคลองแสนแสบ เปลี่ยนชื่อใหม่ว่า วัฒนาวิทยาลัย อคาเดมี หรือ วัฒนาวิทยาลัยในปัจจุบัน
            เมื่อคณะมิชชันนารีขยายงานออกไปภาคเหนือ มิชชันนารีได้บันทึกไว้ว่า ที่เชียงใหม่มีผู้หญิงเพียงสองคนเท่านั้นที่อ่านหนังสือได้ แม้ผู้ชายเองที่อ่านหนังสือได้ก็มีน้อยมาก ผู้ที่บวชเรียนมาแล้วเท่านั้นที่จะพออ่านออกเขียนได้ เรื่องข้อนี้แม้แต่ในกรุงเทพ ฯ เองก็เช่นเดียวกัน เมื่อประมาณปี พ.ศ.๒๔๑๘ แหม่มแมกกิลวารี ได้พยายามสอนให้เด็กผู้หญิงรู้จักเย็บปักถักร้อย และงานแม่บ้านอื่น ๆ พร้อมทั้งเรียนคัมภีร์ไปด้วย ได้ตั้งเป็นโรงเรียนชื่อโรงเรียนพระราชชายา ต่อมาได้เปลี่ยนชื่อ เป็นโรงเรียนดาราวิทยาลัย มีเด็กจากจังหวัดต่าง ๆ ทางภาคเหนือมาเรียนกันมาก สำหรับโรงเรียนชายในเชียงใหม่แห่งแรกเริ่มเมื่อปี พ.ศ.๒๔๓๐ มีหมอ ดี.เจ.คอลลินส์ เป็นครูใหญ่คนแรก ในปี พ.ศ.๒๔๕๐ โรงเรียนได้ย้ายไปอยู่ในที่แห่งใหม่ พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว ครั้งดำรงพระยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ฯ เสด็จหัวเมืองเหนือได้ทรงวางศิลาฤกษ์ตึกหอประชุมโรงเรียน และพระราชทานนามโรงเรียนว่า โรงเรียนปรินซ์รอยส์ และเมื่อมีการตั้งศูนย์เผยแพร่ศาสนาที่ลำปาง แพร่ เชียงราย และน่าน พวกมิชชันนารีก็ได้สร้างโรงเรียนสำหรับเด็กทั้งชายและหญิง ตามจังหวัดดังกล่าว ซึ่งนอกจากโรงเรียนสามัญแล้วยังมีโรงเรียนฝึกวิชาชีพสำหรับเด็กผู้ชายเช่น โรงเรียนเกษตรกรรมลำปาง
            ก่อนที่ทางราชการไทยจะตั้งกรมศึกษาธิการขึ้น เมื่อปี พ.ศ.๒๔๓๐ งานด้านการศึกษาของไทยได้เริ่มมามากแล้วด้วยความริเริ่มของมิชชันนารีอเมริกัน นักเรียนจากโรงเรียนของมิชชันนารี ก็ได้มาเป็นครูของโรงเรียนหลวงที่เริ่มขึ้นหลายแห่ง
            ผลงานด้านการพิมพ์ของมิชชันนารีอเมริกันเป็นปัจจัยสำคัญของการศึกษา หมอบรัดเลย์เป็นคนนำแท่นพิมพ์และตัวพิมพ์ภาษาไทยของแหม่มจัดสันมาจากสิงคโปร์ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๘ หนังสือไทยเล่มแรกที่พิมพ์คือ หนังสือไวยากรณ์ไทยของร้อยเอก เจมส์โลว์ ชาวอังกฤษ ซึ่งได้ส่งไปพิมพ์ที่โรงพิมพ์คณะแบบทิสต์ที่กัลกัตตา เมื่อปี พ.ศ.๒๓๗๑ ต่อมาหมอบรัดเลย์ได้คิดดัดแปลงตัวพิมพ์ภาษาไทยให้สวยงามขึ้นกว่าเดิม ในระยะแรกต้องส่งตัวพิมพ์ไปหล่อที่ต่างประเทศ ต่อมาเมื่อประมาณ ปี พ.ศ.๒๓๘๔ จึงสามารถหล่อตัวพิมพ์อักษรไทยขึ้นได้เองในเมืองไทย การพิมพ์หนังสือไทยในรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ส่วนมากใช้พิมพ์หนังสือสอนศาสนาคริสเตียนเป็นหลัก เอกสารครั้งแรกของทางราชการที่พิมพ์ออกมาคือ ประกาศห้ามสูบฝิ่น และนำฝิ่นเข้ามาในเมืองไทย โดยพิมพ์เป็นใบปลิว ๙,๐๐๐ ฉบับ และในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว หมอบรัดเลย์ก็ได้ออกหนังสือพิมพ์ไทยฉบับแรก ชื่อว่า บางกอก รีคอร์เดอร์ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๘๗ ต่อมาได้เป็นเจ้าของหนังสือพิมพ์หลายฉบับ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หนังสือพิมพ์เล่มแรกของไทย คือ หนังสือดรุโณวาท ของพระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ ซึ่งออกเมื่อปี พ.ศ.๒๔๑๗ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ครั้งดำรงพระยศเป็นเจ้าฟ้ามงกุฏ และเป็นเจ้าอาวาสอยู่วัดบวรนิเวศ ได้ทรงตั้งโรงพิมพ์ขึ้นในวัดพิมพ์หนังสือเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา ต่อมาทางราชการได้จัดตั้งโรงพิมพ์หลวงขึ้นในพระบรมมหาราชวังในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า ฯ ชื่อว่า โรงอักษรพิมพการ
            ขณะที่ฝรั่งเศสเข้ามาในอินโดจีน และต้องการกัมพูชาไปจากไทย ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว นั้น หนังสือพิมพ์ของหมอบรัดเลย์ได้โจมตีฝรั่งเศส และนาย กาเบรียล โอบาเรต์ กงสุลฝรั่งเศสด้วยข้อความต่าง ๆ มีผู้กล่าวว่าหนังสือพิมพ์บางกอกรีคอเดอร์ เปรียบเสมือนหนามยอกอกของฝรั่งเศสอยู่ตลอดเวลา ในที่สุดหมอบรัดเลย์ได้ตกเป็นจำเลยของนายโอบาเรต์ในศาลด้วยข้อหาหมิ่นประมาท ในปี พ.ศ.๒๔๐๙ ถูกกาเรียกค่าเสียหาย ๑,๕๐๐ ดอลล่าร์ ศาลตัดสินให้เขาแพ้คดี และให้จ่ายค่าเสียหายเพียง ๑๐๐ ดอลล่าร์ หมอบรัดเลย์ได้ขอความกรุณาต่อศาลให้ชดใช้เงินเพียง ๔๘ ดอลล่าร์ ปรากฏว่าเพื่อนมิชชันนารี และฝรั่งชาติอื่น ๆ ในกรุงเทพ ฯ ได้เรี่ยไรเงินให้หมอบรัดเลย์ได้ถึง ๓๐๐ บาท (ประมาณ ๑๘๐ ดอลล่าร์) และเมื่อสหรัฐอเมริกาตั้งสถานกงสุลขึ้นในเมืองไทยครั้งแรก เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๙ ผู้ที่ได้รับแต่งตั้งเป็นกงสุลอเมริกันคนแรกคือ หมอสตีเฟน แมตตูน ซึ่งเป็นมิชชันนารีอเมริกัน จึงกล่าวได้ว่ามิชชันนารีอเมริกัน เป็นผู้บุกเบิกความสัมพันธ์อันดีระหว่าง ไทยกับอเมริกัน
สนธิสัญญาไทย - อเมริกัน ฉบับแรก พ.ศ.๒๓๗๕

            เพียงหนึ่งปีหลังจากที่มิชชันนารีอเมริกันคนแรกเดินทางมาถึงเมืองไทย ประธานาธิบดี แอนดรู แจ๊คสัน แห่งสหรัฐอเมริกาก็ได้ส่ง เอ็ดมันด์ รอเบิตส์ เป็นทูตมายังกรุงเทพ ฯ ในปี พ.ศ.๒๓๗๕ ความจริงชาวเมริกันได้เดินเรือมาค้าขายถึงเมืองจีน ชวา และสุมาตรามานานแล้ว เรือพ่อค้าอเมริกันลำหนึ่งได้เข้ามาถึงกรุงเทพ ฯ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๖๔ และเมื่อประมาณปี พ.ศ.๒๓๖๘ กงสุลอเมริกันที่ปัตตาเวียได้เสนอให้รัฐบาลอเมริกันส่งทูต มาเปิดความสัมพันธ์ทางการค้ากับไทย และเมื่อไทยกับอังกฤษได้ทำสัญญาการค้าต่อกัน ในสมัย เฮนรี่ เบอร์นี่ เป็นทูตเข้ามาเมืองไทยในปี พ.ศ.๒๓๖๘ แต่โปรตุเกสเป็นชาติแรกที่ส่งกงสุลมาประจำอยู่ที่กรุงเทพ ฯ ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๓๖๓
            ทูตอเมริกันคนแรกพร้อมคณะ ๑๕ คน เดินทางมาถึงกรุงเทพ ฯ ด้วยเรือรบพีค๊อก ทางไทยให้การต้อนรับอย่างสมเกียรติ จัดให้พักอยู่ที่ตึกรับรองแขกเมือง บริเวณบ้านเจ้าพระยาพระคลัง หน้าวัดประยูรวงศ์ ฯ เอ็ดมันด์ รอเบิตส์ มีของถวายจากประธานาธิบดี เช่นกระเช้าเงิน นาฬิกาพกทองคำ  และแพร เป็นต้น และของที่สำคัญที่สุดคือ พระแสงกระบี่ฝักและด้ามทองคำมีรูปช้าง และนกอินทรีย์  เครื่องราชบรรณาการตอบแทนของไทยที่เป็นของพื้นเมือง มีงาช้าง ดีบุก เนื้อไม้กำยาน พริกไทย และฝาง เป็นต้น การเจรจากับฝ่ายไทยที่มีเจ้าพระยาพระคลังเป็นหัวหน้า ใช้เวลาสามสัปดาห์ได้ตกลงทำสัญญากัน เมื่อวันที่ ๒๐ มีนาคม พ.ศ.๒๓๗๕ เป็นสนธิสัญญา ๑๐ ข้อ มีสาระสำคัญเช่นเดียวกับสัญญาที่ไทยทำกับอังกฤษ เช่นให้มีการค้าเสรี ระหว่างพ่อค้าไทยและอเมริกัน นอกจากข้าว ปืน และฝิ่น และหากไทยได้ จะให้ประโยชน์ใด ๆ แก่ชาติอื่นแล้ว สหรัฐอเมริกาก็จะได้ประโยชน์เช่นนั้นด้วย สนธิสัญญาเขียนไว้ ๔ ภาษาคือ ไทย อังกฤษ จีน และโปรตุเกส
            สหรัฐอเมริกาได้ส่งทูตพิเศษเข้ามาเมืองไทย เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๓ เพื่อขอแก้ไขสนธิสัญญาที่ทำไว้เมื่อปี พ.ศ.๒๓๗๕ แต่โจเซฟ บาเลสเตียร์ผู้เป็นทูตไม่เป็นที่พอใจของฝ่ายไทย และกลับไปด้วยความล้มเหลว
 

| หน้าแรก | ชาติ | ศาสนา | พระมหากษัตริย์ | หน้าต่อไป | บน |