ภาคเหนือของประเทศไทย
ภาคเหนือเป็นพื้นที่ซึ่งนับว่าเป็นย่านภูเขา เป็นพื้นที่สูงส่วนใต้ของที่ราบสูงยูนนาน ตั้งอยู่ทางทิศใต้ของพื้นที่ ซึ่งลำน้ำสายใหญ่ ๓ สาย คือ ลำน้ำสาละวินลำน้ำโขง และลำน้ำแยงซีไหลมารวมอยู่ในพื้นที่แคบ ๆ กว้างไม่เกิน ๑๐๐ กิโลเมตร เป็นพื้นที่ซึ่งลำน้ำสาละวินและลำน้ำโขงได้ไหลแยกออกจากกัน ทำให้มีพื้นที่อันเป็นแถบเทือกเขา มีเนื้อที่กว้างอยู่ในพิกัดเส้นแวง๙๗ องศา ๒๒ ลิบดา กับ ๑๐๑ องศา ๒๒ ลิบดา ตะวันออก และเส้นรุ้ง ๒๐ องศา ๒๕ลิบดา กับ ๑๗ องศา เหนือ โดยมีทิวเขาแดนลาวกั้นรัฐฉานไว้ทางเหนือทิวเขาถนนธงชัยกั้นแคว้นกะเหรี่ยงของพม่าไว้ทางตะวันตก ทิวเขาหลวงพระบางกั้นประเทศลาวไว้ทางตะวันออกและทิวเขาพลึงกั้นภาคกลางของไทยไว้ทางใต้
ภาคเหนือเป็นดินแดนผืนแรกที่ตั้งอาณาจักรไทย เป็นแหล่งที่ชนพื้นเมืองทั้งสิ้นเป็นชนชาติไทยแม้ทิวเขาอันสลับซับซ้อนจะแบ่งแยกชนพื้นเมืองออกเป็นหลายพวก แต่ก็ยังเป็นปึกแผ่นอยู่ได้ด้วยวัฒนธรรมซึ่งเป็นวัฒนธรรมเดียวกันมาโดยตลอด
ภาคเหนือเป็นย่านที่อยู่เกือบใจกลางคาบสมุทร อินโดจีน - แปซิฟิค จึงอยู่ห่างจากทะเลมากพอสมควรคืออยู่ห่างจากอ่าวเบงกอลประมาณ ๓๐๐ กิโลเมตร ห่างจากอ่าวตังเกี๋ยประมาณ ๔๕๐ กิโลเมตร และอยู่ห่างจากอ่าวไทย ประมาณ ๕๐๐ กิโลเมตร ฝั่งทะเลที่อยู่ใกล้ที่สุดคือ อ่าวมะตะบัน ซึ่งอยู่ห่างออกไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ประมาณ ๙๐ กิโลเมตร โดยมีลำน้ำสาละวินเชื่อมต่อทางด้านตะวันตกของภาค
ภาคเหนือนับว่าเป็นศูนย์กลางการคมนาคมติดต่อ ระหว่างดินแดนอันเป็นถิ่นฐานของชนเผ่าไทยซึ่งตั้งอยู่โดยรอบทุกทิศทาง เช่น ชนเผ่าไทยในมณฑลยูนนาน ในดินแดนสิบสองปันนาในลาว ในตังเกี๋ย
สภาพทางธรณีวิทยา
ภาคเหนือตั้งอยู่บนพื้นที่สูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง ประมาณ ๒๕๐ - ๔๐๐ เมตรพื้นที่ทางแถบตะวันตกสูงกว่าแถบตะวันออก พื้นที่ส่วนใหญ่ลาดเอียงลงมาทางทิศใต้ยกเว้นแถบเหนือสุด คือจังหวัดเชียงราย และอำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่ ที่มีพื้นที่ลาดลงไปทางด้านทิศเหนือ
โครงสร้างอย่างหยาบ ๆ ของภาคเหนือประกอบด้วยแนวรอยพับย่นของแผ่นดิน ซึ่งมีทิศทางในแนวเหนือ - ใต้ หลายแนวขนานกัน ในตอนเหนือสุดของแนวรอยพับย่นเหล่านี้บางส่วนมีทิศทางในแนวตะวันตกไปตะวันออก
ภูเขา
จากโครงสร้างของพื้นที่ ซึ่งมีรอยพับย่นของแผ่นดินอยู่ทั่วไป ภาคเหนือจึงเป็นพื้นที่ซึ่งเต็มไปด้วยภูเขาเกือบทั้งภาค ภูเขาเหล่านี้มีแนวทอดยาวจากเหนือลงมาใต้ และมีบ้างเป็นบางแห่งที่เป็นแนวจากตะวันตกไปตะวันออก ทิวเขาดังกล่าวเหล่านี้พอจะแบ่งออกได้เป็น ๖ ทิวด้วยกันคือ
ทิวเขาแดนลาว อยู่ตอนเหนือสุด จากชื่อของภูเขา สันนิษฐานว่า เดิมคงจะเป็นทิวเขาที่เป็นพรมแดนระหว่างละว้ากับไทยเมื่อประมาณปี พ.ศ. ๑๔๐๐
ทิวเขาแดนลาว เป็นทิวเขาเหนือสุดของประเทศไทย เป็นทิวเขาใหญ่ มีทิศทางส่วนใหญ่ทอดตัวจากด้านทิศตะวันตกไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ มีพื้นที่แผ่ไปทางเหนือในรัฐฉาน และทางใต้ในดินแดนไทย อาการแผ่ของทิวเขานี้มีลักษณะเป็นแนวแขนงหลายแนว มีทิศทางจากเหนือลงใต้ ทิวเขานี้ใช้แนวสันเขาเป็นเส้นเขตแดนระหว่างไทยกับรัฐฉานของพม่า เริ่มจากลำน้ำแม่สายในเขตจังหวัดเชียงรายเป็นทิวทอดตัวไปทางตะวันตก ตามเขตจังหวัดเชียงใหม่ แล้ววกลงทางใต้ ตามเขตจังหวัดแม่ฮ่องสอนไปสุดที่ลำน้ำปายซึ่งเป็นเส้นแบ่งเขตกับทิวเขาถนนธงชัย
สันเขาที่กั้นเขตแดนทางเหนือ แบ่งน้ำด้านทิศเหนือลงสู่ลำน้ำโขง และด้านทิศใต้ลงสู่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาส่วนสันเขาส่วนที่วกลงมาทางใต้ จะแบ่งน้ำทางด้านตะวันออกลงลำน้ำปาย และทางด้านตะวันตกลงลำน้ำสาละวิน
ทิวเขานี้มีช่องเขาที่เคยใช้เป็นทางเดินทัพในสมัยโบราณ สมเด็จพระนเรศวรมหาราช เคยยกทัพไปทำสงครามกับพม่า และไปสวรรคตที่เมืองห้างหลวงในรัฐเมืองพานและในสงครามมหาเอเซียบูรพา กองพลที่ ๒ ก็ได้เดินทัพรุกออกไปทางช่องทางนี้
ทิวเขานี้ประกอบด้วยยอดเขาต่าง ๆ อยู่เป็นจำนวนมากที่สำคัญพอประมวลได้ดังนี้
ดอยตุง สูง ๑๙๒๘ เมตร อยู่ในเขตอำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย
ดอยสามเส้า สูง ๑๖๗๓ เมตร อยู่ในเขตอำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย
ดอยช้าง สูง ๑๗๙๕ เมตร อยู่ในเขตอำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่
ดอยผ้าห่มปก สูง ๒๒๙๗ เมตร อยู่ในเขาอำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่
ดอยเชียงดาว สูง ๒๑๘๕ เมตร อยู่ในเขตอำเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม่
ทิวเขาถนนธงชัย เป็นเทือกเขาที่ติดต่อจากเทือกเขาแดนลาวลงมาทางใต้โดยนับเริ่มจากฝั่งทิศใต้ของลำน้ำปาย ในเขตจังหวัดแม่ฮ่องสอน เป็นแนวลงมาทางใต้และสิ้นสุดลงที่ช่องเจดีย์สามองค์ ในเขตจังหวัดกาญจนบุรี เป็นทิวเขาที่มีอาณาบริเวณหลายหมื่นตารางกิโลเมตร ซึ่งนับว่ามากที่สุดในประเทศไทยมีความยาวประมาณ ๕๐๐ กิโลเมตร นับจากลำน้ำปายลงมาถึงช่องเจดีย์สามองค์ และมีส่วนกว้างประมาณ๒๐๐ กิโลเมตร เป็นแนวขนานกับทิวเขาแดนลาวจนตลอดลำน้ำปาย จากบริเวณนี้ทิวเขาจะแยกออกจากกันเป็นสามแขนงทอดตัวขนานลงมาทางใต้ คั่นด้วยหุบเขาแคบ ๆ ดังนี้
ทิวเขาดอยมอนกุจู เป็นพรมแดนด้านตะวันตกของประเทศไทย และได้แผ่ออกไปจนจรดลำน้ำสาละวินมีแนวทางทอดลงมาทางใต้ในระหว่างลำน้ำสาละวิน และลำน้ำยวม
ทิวเขาดอยปางเกี๊ยะ เป็นแนวตอนกลางอยู่ระหว่างลำน้ำแม่แจ่ม กับลำน้ำแม่ปิงทางตะวันออกของลำน้ำแม่ยวม และลำน้ำเมยทางทิศตะวันตก เป็นแนวแบ่งเขตจังหวัดแม่ฮ่องสอนและจังหวัดเชียงใหม่ มีความยาวจากลำน้ำปาย ถึงช่องเจดีย์สามองค์ และมีความกว้างจากลำน้ำเมยจนจดลำน้ำปิง มีบางส่วนข้ามลำน้ำปิงไปทางตะวันออก จึนถึงลำน้ำแม่ลี้ ซึ่งทำให้ลำน้ำปิงตอนนี้คือจากอำเภอฮอด ถึงอำเภอสามเงา เป็นโกรกเขา และเกาะแก่งโดยตลอด
ทิวเขาดอยอินทนนท์ แผ่กระจายอยู่ในพื้นที่ด้านตะวันตกของ อำเภอเมืองเชียงใหม่ อันได้แก่ดอยสุเทพจนจดลำน้ำแม่แจ่ม ในเขตอำเภอแม่แจ่ม เป็นแนวยาวจากดอย ปะคาต้นลำน้ำปายจนถึงลำน้ำแม่แจ่ม
หุบเขาในทิวเขานี้เป็นเขาแคบ ๆ ลำน้ำไหลอยู่ในโกรกเขา เช่น ลำน้ำเมย ลำน้ำแม่แจ่มและลำน้ำปาย
ยอดเขาที่สูง และมีชื่อเป็นที่รู้จักกันดีในทิวเขาถนนธงชัยได้แก่ ดอยอินทนนหรือดอยอ่างกา สูง ๒,๕๗๖ เมตร เป็นยอดเขาสูงสุดในประเทศไทย อยู่ในเขตอำเภอจอมทองจังหวัดเชียงใหม่ ดอยสุเทพสูง ๑,๖๗๖ เมตร อยู่ทางตะวันตกของตัวเมืองเชียงใหม่ ดอยกิ่วลมสูง ๑,๗๘๐ เมตร อยู่ทางตะวันตกเฉียงเหนือในเขตอำเภอขุนยวม จังหวัดแม่ฮ่องสอน ดอยปางเกี๊ยะสูง ๑,๒๐๔ เมตร อยู่ทางด้านตะวันออกในเขตอำเภอขุนยวม จังหวัดแม่ฮ่องสอน
ทิวเขาขุนตาล เริ่มต้นจากบริเวณตะวันออกของอำเภอฝาง ในแนวของลำน้ำแม่ท่าช้างซึ่งเป็นช่วงที่เชื่อมกับดอยช้างในทิวเขาแดนลาว จากบริเวณนี้ทิวเขาเริ่มมีทิศทางตรงลงมาทางทิศใต้เชื่อมต่อกับทิวเขาผีปันน้ำ บริเวณดอยผาจ้อ แล้วต่อลงมาทางใต้ ผ่านอุโมงค์ขุนตาลไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ของจังหวัดลำปาง ขนานกับทิวเขาถนนธงชัย ตอนใต้สุดของทิวเขาไปเชื่อมต่อกับส่วนของทิวเขาถนนธงชัยซึ่งข้ามลำน้ำแม่ปิงไปทางทิศตะวันออกในแนวลำน้ำแม่ลี้ ทำให้เกิดที่ราบสูงเชียงใหม่ขึ้นทางด้านตะวันตกและที่ราบสูงลำปางทางด้านทิศตะวันออก
ทิวเขาขุนตาล มีความกว้าง ระหว่าง ๓๐ - ๖๐ กิโลเมตร ยาวประมาณ ๒๐๐ กิโลเมตรตอนแคบที่สุดของทิวเขาอยู่บริเวณอุโมงค์ขุนตาล และที่บริเวณรอยต่อระหว่างดอยขุนตาลกับดอยพับผ้า ตอนเหนือของอำเภอพร้าว มีแขนงแยกไปทางทิศตะวันตก และขนานลงมาทางใต้จนถึงทางเหนือของอำเภอดอยสะเก็ด ยอดเขาที่สูงที่สูงและมีชื่อเป็นที่รู้จักกันดีในทิวเขาขุนตาล ได้แก่ ดอยผีปันน้ำ หรือดอยนางแก้วสูง ๑,๘๔๓ เมตร อยู่ทางทิศตะวันออกของอำเภอวังเหนือ จังหวัดลำปาง เป็นต้นกำเนิดของลำน้ำแม่กวงแควของลำน้ำแม่งัด ซึ่งเป็นสาขาของลำน้ำแม่ปิง ดอยผาจ้อสูง ๒,๐๑๒ เมตร อยู่ทางด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือของ อำเภอดอยสะเก็ด เป็นต้นกำเนิดของลำน้ำแม่สรวย ซึ่งเป็นสาขาของลำน้ำวัง ดอยสะเก็ดหรือดอยขุนออน สูง ๑,๘๑๖ เมตร อยู่ทางด้านทิศตะวันออกของอำเภอดอยสะเก็ด เป็นต้นกำเนิดของลำน้ำแม่ออน ซึ่งเป็นสาขาของลำน้ำปิง ดอยขุนตาลสูง ๑,๓๔๘ เมตร อยู่ทางทิศตะวันตกของอำเภอแม่ทา
ทิวเขาผีปันน้ำ เป็นทิวเขาหินแกรนิต เริ่มต้นจาก ดอยผาจ้อในทิวเขาขุนตาลแล้วแยกคดโค้งมีทิศทางโดยรวมในแนวทิศตะวันตก - ตะวันออก แบ่งน้ำลงทางซีกเขาทั้งด้านเหนือและด้านใต้ ทิวเขาเริ่มตั้งแต่ตอนต้นลำน้ำแม่ลาว ทอดตัวไปทางด้านทิศตะวันออกเล็กน้อยแล้ววกกลับขึ้นไปทางเหนือ ถึงอำเภอแม่สรวย จังหวัดเชียงราย แล้วหักกลับลงมาทางใต้ผ่านกิ่วมันหมูมุ่งลงใต้จนถึงดอยหลวง อำเภอเมืองลำปาง ตรงกิ่วมันหมู ทิวเขาจะแยกออกไปทางทิศตะวันออกจนถึงทางเหนือของ อำเภองาว จังหวัดลำปาง มีช่องทางแคบ ๆ อยู่ตอนย่านกลางคือ ช่องประตูผา บริเวณทิศเหนือของอำเภองาวมีทิวเขาดอยขุนยม ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของทิวเขาผีปันน้ำ ซึ่งเริ่มต้นจากตอนใต้ของลำน้ำโขงเป็นสองแนวขนานทั้งฝั่งตะวันตก และฝั่งตะวันออกของลำน้ำยม แล้วต่อลงไปทางใต้ส่วนทางฝั่งตะวันตกจะไปจดกับทิวเขาพลึงที่ช่องผาคอและส่วนตะวันออก จะไปจดที่ช่องทางถนนสายแพร่ - น่าน ทางทิศตะวันออกของอำเภอร้องกวางจังหวัดแพร่
ทิวเขาผีปันน้ำมีความกว้าง ๓๐ - ๗๐ กิโลเมตร ความยาวประมาณ ๔๐๐ กิโลเมตร ปันน้ำลงลำน้ำโขงอันประกอบด้วย ลำน้ำแม่ลาว ลำน้ำแม่อิง และลงสู่ลำน้ำยม และลำน้ำน่าน เป็นเส้นแบ่งเขตจังหวัด น่าน กับ จังหวัดเชียงราย จังหวัดเชียงราย กับจังหวัดลำปาง และจังหวัดลำปาง กับ จังหวัดแพร่
ยอดเขาที่สูง และมีชื่อเป็นที่รู้จักกันดีได้แก่ ดอยหลวงแม่ขุนสูง ๑,๓๓๔ เมตร ดอยห้วงมงสูง ๑,๐๒๘ เมตร ดอยปุยสูง ๙๕๗ เมตร ดอยขุนยมสูง ๑,๗๔๐ เมตร และดอยขุนยวมสูง ๑,๗๐๖ เมตร
ทิวเขาหลวงพระบาง เป็นทิวเขาหินแกรนิต เริ่มจากบริเวณลำน้ำโขงทางเหนือทอดตัวเป็นแนวมาทางใต้ จนถึงตะวันตกของ อำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย และทางเหนืออำเภอนครไทยจังหวัดพิษณุโลก ซึ่งเป็นบริเวณที่เชื่อมต่อกับทิวเขาเพชรบูรณ์ในภาคกลาง มีอาณาบริเวณกว้างขวาง อยู่ระหว่างลำน้ำน่าน และลำน้ำโขง กว้างประมาณ ๕๐ -๑๐๐ กิโลเมตร ยาวประมาณ ๒๕๐ กิโลเมตร ทางแถบตอนเหนือของทิวเขานี้เป็นตอนที่บังคับให้ลำน้ำโขง ไหลวกไปทางตะวันออก เข้าไปในประเทศลาว
ยอดเขาที่สูงและมีชื่อเป็นที่รู้จักกันดีได้แก่ ภูหวายซ่อมใหญ่สูง ๑,๘๐๑ เมตร อยู่ทางเหนือสุด มีลำน้ำโขงล้อมอยู่สามด้าน ดอยน้ำหงส์สูง ๑,๔๗๘ เมตร ภูสามเส้าสูง ๒,๐๖๑ เมตร ภูหลวงพระบางสูง ๒,๐๕๙ เมตร อยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของ อำเภอปัว จังหวัดน่านเป็นต้นกำเนิดของลำน้ำวา ซึ่งเป็นสาขาของลำน้ำน่าน ภูยีสูง ๑,๖๓๐ เมตร อยู่ทางทิศตะวันตกของ อำเภอสา จังหวัดน่าน ภูหลักหมื่นสูง ๑,๔๗๘ เมตร อยู่ริมลำน้ำน่าน ทางทิศตะวันออกของอำเภอนาน้อย ภูเมี่ยง สูง๒,๓๐๐ เมตร อยู่ในเขตจังหวัดอุตรดิตถ์
ทิวเขาหลวงพระบาง เป็นทิวแบ่งแคว้นมาแต่สมัยโบราณ ปัจจุบันใช้เป็นพรมแดนระหว่างไทยกับลาวในภาคเหนือ
ทิวเขาพลึง เป็นทิวเขาที่อยู่ทางตอนใต้สุดของภาคเหนือ ซึ่งเริ่มต้นจากทิศตะวันออกเฉียงเหนือซึ่งต่อเนื่องกับทิวเขาหลวงพระบาง ในบริเวณทิศตะวันตกของภูหลักหมื่น โดยมีแนวลำน้ำน่านเป็นเส้นแบ่งเขตทางเหนือต่อเนื่องกับทิวเขาผีปันน้ำ (ดอยขุนยม) ทางบริเวณทิศตะวันออกเฉียงเหนือของอำเภอร้องกวาง จังหวัดแพร่ มีรอยต่อตามแนวช่องทางถนนสายแพร่ - น่าน
ทิวเขาพลึงมีทิศทางนับจาก อำเภอนาน้อย ทอดตัวลงมาทางทิศตะวันตกตามแนวเส้นแบ่งเขตของภาคจนถึงดอยลาน ซึ่งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของจังหวัดตาก มีความยาวประมาณ ๓๐๐ กิโลเมตร มีความกว้างประมาณ ๕๐ - ๙๐ กิโลเมตร ทิวเขานี้อาจแบ่งออกได้เป็นสองตอนคือตอนเหนือเป็นพื้นที่ระหว่างลำน้ำยม และลำน้ำน่าน ตอนใต้เป็นพื้นที่ระหว่างลำน้ำยมกับลำน้ำวัง ทางตอนใต้มีแนวภูเขาแยกขึ้นไปทางเหนือไปเชื่อมต่อกับ ทิวเขาผีปันน้ำที่ช่องผาคอ
ยอดเขาสูงที่มีชื่อเป็นที่รู้จักกันดีคือ ดอยผาสั่งสูง ๑,๐๘๕ เมตร เขาพญาปอสูง ๑,๔๗๗ เมตร