เมืองโบราณดงละคร  เมื่อประมาณพุทธสตวรรษที่ ๑๓ - ๑๔ มีคนอีกกลุ่มหนึ่งอพยพลงมาสู่พื้นที่ราบลุ่มบริเวณตำบลดงละคร อำเภอเมือง ฯ หรือที่ชาวบ้านเรียกว่า เมืองลับแล เป็นชุมชนโบราณที่ตั้งอยู่ห่างจากเมืองนครนายกปัจจุบัน ไปทางทิศใต้ประมาณ ๓ กิโลเมตร
            ลักษณะเมืองเป็นรูปกลมรี  ตั้งอยู่บนเนินสูง ประมาณ ๑๐ - ๓๕ เมตร มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ ขนาดประมาณ ๕๕๐ x ๖๕๐ เมตร มีประตูทั้งสี่ทิศ พื้นที่รอบ ๆ สูงประมาณ ๓ เมตรจากระดับน้ำทะเล เป็นพื้นที่เนินใหญ่สามารถรองรับการตั้งถิ่นฐาน และการขยายตัวของชุมชน คูเมืองกว้าง ๔๐ - ๕๐ เมตร ลึก ๑๐ - ๑๕ เมตร การขุดคูเมืองแสดงถึงการรู้ระบบเก็บกักน้ำ และชักน้ำเข้าแนวคูนำมาใช้ประโยชน์ โดยเฉพาะแนวลำน้ำโบราณที่ผ่านทางตะวันออก และตะวันตก ของดงละครนั้นให้ประโยชน์เพียงพอแก่การเกษตรกรรม และการคมนาคม
            ชื่อเมืองโบราณดงละครนั้น สันนิษฐานว่ามาจาก คำว่า ดงนคร หมายถึง ป่ารกร้างที่เคยเป็นเมืองมาก่อน มีร่องรอยสิ่งก่อสร้างคูน้ำคันดินไว้ป้องกันข้าศึก ต่อมาเมื่อมีศึกใหญ่ ผู้คนได้อพยพทิ้งเมืองไป ทิ้งข้าวของเครื่องใช้ไว้
            โบราณสถานและโบราณวัตถุที่พบ โดยเฉพาะทางทิศตะวันออก พบเศษเครื่องปั้นดินเผา เครื่องถ้วยเปอร์เซีย ที่ชุมชนโบราณ ที่บ้านโคกกระโดน อำเภอปากพลี อยู่ห่างจากตัวเมืองนครนายกประมาณ ๘ กิโลเมตร แสดงว่าเมืองโบราณดงละครได้ติดต่อสัมพันธ์การค้ากับจีน และเปอร์เซีย นอกจากนั้นสันนิษฐานว่า บนฝั่งตะวันตกของคลองปากพลี ก็เป็นแหล่งโบราณคดีที่มีอายุร่วมสมัยกับเมืองโบราณดงละคร เมืองโบราณศรีมโหสถ อำเภอโคกปีบ จังหวัดปราจีนบุรี และเมืองโบราณพระรถ อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี
            ตามหลักฐานทางโบราณคดีสรุปได้ว่า เมืองดงละคร ตั้งอยู่ไม่ไกลจากชายฝั่งทะเล สามารถติดต่อกับชุมชนใกล้เคียงทางน้ำสายเล็ก ๆ ผ่านแม่น้ำบางปะกง แล้วออกสู่ทะเล มีพัฒนาการและมีอายุร่วมสมัยกับเมืองโบราณอื่น ๆ ในลุ่มแม่น้ำดังกล่าว โดยติดต่อสัมพันธ์กับเมืองเหล่านั้นมาตั้งแต่สมัยทวารวดี หรือก่อนนั้น เช่น ชุมชนกลุ่มเครื่องเคลือบตามเตาเผาบุรีรัมย์ เมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๕ - ๑๙ นำวัตถุดิบจากลพบุรีมาหลอมทำสำริดที่เมืองโบราณดงละคร และติดต่อรับเอาพุทธศาสนาจากอินเดีย โดยได้พบพระพุทธรูปสำริดศิลปะอินเดีย มีอายุอยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓ - ๑๔ ซึ่งพ่อค้าหรือผู้เผยแผ่ศาสนาจากอินเดีย
นำเข้ามา นอกจากนั้นยังพบเขตสังฆกรรมที่บริเวณตะวันตกนอกเมืองโบราณดงละคร โดยใช้หินทรายปักเป็นเขตแบบใบเสมา
            เมืองนครนายก  ในระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๘ มีชุมชนที่กระจายอยู่บริเวณใกล้เคียง มีการติดต่อกับเมืองโบราณดงละคร ได้แก่ ชุมชนบริเวณแม่น้ำนครนายก บ้านพรหมณี อำเภอเมือง ฯ ห่างจากตัวเมืองไปทางเหนือประมาณ ๑๕ กิโลเมตร ชุมชนบริเวณวัดท่าแดง ริมคลองท่าแดง ตำบลเกาะหวาย อำเภอปากพลี อยู่ห่างจากตัวเมืองไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือประมาณ ๘ กิโลเมตร และห่างจากแม่น้ำนครนายกไปทางทิศตะวันออกประมาณ ๓ กิโลเมตร
                เมืองนครนายกเป็นเมืองโบราณที่มีอายุสืบเนื่องมาถึงปัจจุบัน ตั้งอยู่บนฝั่งขวาของแม่น้ำนครนายก ห่างจากเมืองดงละครมาทางเหนือประมาณ ๑๐ กิโลเมตร มีร่องรอยปรากฏดังนี้
                กำแพงเมืองทั้งสามด้าน  คือ ด้านตะวันออก ด้านตะวันตกและด้านเหนือ ไม่มีด้านใต้ อาจเป็นเพราะใช้แม่น้ำนครนายกเป็นปราการธรรมชาติ แนวกำแพงเมืองเริ่มจากแม่น้ำนครนายก ที่วัดโพธินายก ไปจรดแม่น้ำนครนายกทางเหนือที่วัดศรีเมือง กำแพงเมืองมีสองชั้น ชั้นนอกเป็นกำแพงดิน ชั้นในเป็นกำแพงอิฐ พื้นที่ภายในเมืองประมาณ ๒๐๐ ไร่
                คูเมือง  เป็นคูที่ขุดเชื่อมต่อยาวในแนวตะวันออกถึงตะวันตก ขนานกับแม่น้ำนครนายก ปลายคูทั้งสองข้างคดเคี้ยว เบนเข้าเชื่อมกับคุ้งน้ำนครนายก ในบริเวณที่เป็นโค้งแม่น้ำอ้อม ทำให้เมืองนครนายกโบราณมีสภาพเป็นเกาะขนาดใหญ่ ที่มีคุ้งแม่น้ำโอบล้อมทางด้านทิศใต้และทิศตะวันตก ส่วนทางทิศเหนือ และทิศตะวันออกอาศัยคูน้ำที่ขุดขึ้น
                ที่มาของชื่อเมืองนครนายก  มีที่มาแตกต่างกันคือ
                    การยกค่านา  มีคำบอกเล่าสืบต่อกันมาว่า ชื่อเมืองนครนายกมาจากนโยบายของพระเจ้าแผ่นดินในอดีต ที่ทรงสนับสนุนให้ราษฎรเข้ามาหักร้างถางพง บริเวณที่รกร้างว่างเปล่า แล้วโปรดเกล้า ฯ ให้ยกเว้นการเก็บอากรค่านา จึงเรียกเมืองนี้ว่า เมืองนายก ภายหลังเปลี่ยนเป็น นครนายก
                    มาจากคำว่า สมุหนายก  เนื่องจากในสมัยอยุธยา เมืองนี้อยู่ในการควบคุมของสมุหนายก
                    มาจากคำขอมโบราณว่า โกระยก  หมายถึง แผ่นดินที่หาเอามา เมื่อนานเข้าคำดังกล่าวได้เพี้ยนเป็นนครนายก
                    มาจากบ้านนา  พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำริว่า เป็นชื่อที่เขมรตั้งสำหรับบ้านนา และยังมีพระราชกระแสว่า
ชื่อนครนายกเป็นคำมาจากภาษาสันสกฤต
            นครนายกในประวัติศาสตร์  พอประมวลเรื่องราวได้ดังนี้
                เมืองบนเส้นทางยุทธศาสตร์  เมืองนครนายกเป็นเส้นทางยุทธศาสตร์ในการติดต่อทางบก ระหว่างอาณาจักรในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา กับหัวเมืองทางตะวันออก ตะวันออกเฉียงเหนือและอาณาจักรกัมพูชา เนื่องจากนครนายกเป็นเขตที่ราบติดต่อระหว่างลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา กับแม่น้ำบางปะกง เป็นเส้นทางบกที่สะดวกกว่าทางบกสายอื่น
                เขมรอาศัยเส้นทางนี้เป็นเส้นทางเดินทัพมากรุงศรีอยุธยา ตั้งแต่ในรัชสมัยสมเด็จพระมหาธรรมราชา หลังเสียกรุงครั้งแรกในปี พ.ศ.๒๑๑๒
                ในสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงทำศึกกับเจ้าอนุวงศ์เวียงจันทน์ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๖๙  สันนิษฐานว่า เดินทัพผ่านไปทางนครนายก
                แหล่งกำลังพลและเสบียงในการศึกสงคราม  ในปี พ.ศ.๒๑๑๖ เมื่อพม่ายกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา ในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าจักรพรรดิ  เจ้าเมืองนครนายก ได้ทำหน้าที่ในการรักษาพระนครร่วมกับกำลังจากหัวเมืองอื่น ๆ
                ในปี พ.ศ.๒๑๓๕ สมเด็จพระนเรศวรมหาราช  ยกทัพไปตีเขมรเป็นครั้งแรก ได้ประสบปัญหาขาดแคลนเสบียงอาหาร  ต่อมาในปี พ.ศ.๒๑๓๖ ทรงยกทัพไปตีเขมรอีก ครั้งนี้ได้โปรดเกล้า ฯ ให้พระยานครนายกเป็นแม่กองใหญ่ พร้อมด้วยพระยาปราจีน พระวิเศษ (เจ้าเมืองละแวก) และพระสระบุรี คุมพลหนึ่งหมื่นไปตั้งค่ายเตรียมเสบียงอาหาร มีการขุดคูปลูกฉางถ่ายลำเลียงไว้ที่ค่ายพระทำนบ (ปัจจุบันอยู่ในเขตอำเภอวัฒนานคร)
                ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช  เมื่อปี พ.ศ.๒๒๐๓ ทรงยกทัพไปช่วยเชียงใหม่ ปรากฏว่าเมืองนครนายกได้ทำหน้าที่เกียกกายในกองทัพ มีพระยาสีหราชเดโชชัย และพระยาท้ายน้ำเป็นนายกอง
                ในรัชสมัยสมเด็จพระเพทราชา (พ.ศ.๒๒๓๑ - ๒๒๔๖)  เจ้าฟ้าเมืองหลวงพระบาง ได้เข้ามารุกรานพระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุตแห่งล้านช้าง พระยานครนายกได้รับแต่งตั้งให้เป็นเกียกกาย มีพระยานครราชสีมาเป็นแม่ทัพไประงับศึก
                ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว  แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ มีปัญหาเกี่ยวกับลาว เขมร และญวน ได้ใช้นครนายกเป็นแหล่งกำลังพล และเสบียงเช่นกัน
                ในปี พ.ศ.๒๓๘๓ ไทยเตรียมทำศึกกับญวน ที่มีข่าวว่าจะยกมีตีพระตะบอง และเสียมราฐ ได้เกณฑ์พลจากนครนายกเข้าร่วมในกองทัพด้วย
                แหล่งช้าง  นครนายกเป็นเมืองที่มีช้างชุกชุมตั้งแต่อดีตถึงสมัยรัตนโกสินทร์ เคยเป็นท่าข้ามของโขลงช้างมาแต่โบราณ จากดงละครไปยังทุ่งอำเภอบ้านนา และในปี พ.ศ.๒๒๖๔ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ ได้เสด็จไปไล่ช้างเถื่อนที่นครนายก
                ในปี พ.ศ.๒๔๐๖ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงได้ข่าวมีช้างเผือกลูกโขลงอยู่ที่นครนายก จึงได้โปรดเกล้า ฯ ให้สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา ฯ เสด็จขึ้นไปเป็นแม่กองตรวจโพน (การไล่จับช้างทีละเชือก)
                ในปี พ.ศ.๒๔๑๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงทราบว่ามีช้างเผือกอยู่ในโขลงหลวงเชือกหนึ่งที่นครนายก จึงได้โปรดเกล้า ฯ ให้ปก (ต้อน) ช้างโขลงนั้นเข้ามาคล้องช้างหน้าพระที่นั่งที่เพนียดอยุธยา สมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเล่าเกี่ยวกับช้างที่นครนายกว่า มีช้างเถื่อนบริเวณทุ่งหลวง ทางตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา ตั้งแต่จังหวัดนครนายกถึงทุ่งบางกะปิ โดยเฉพาะเมื่อมีการขุดคลองรังสิต และคลองสายต่าง ๆ ช้างเถื่อนเหล่านั้นได้หนีไปอยู่บริเวณทุ่งหลวงแถบนครนายกเป็นจำนวนมาก
                เมืองหน้าด่านและเมืองลูกหลวง  เมืองนครนายกเป็นเมืองหน้าด่านทางด้านทิศตะวันออก มาตั้งแต่สมัยอยุธยาตอนต้น โดยมีเมืองพระประแดง เมืองสุพรรณบุรีและเมืองลพบุรี เป็นเมืองหน้าด่านทางด้านทิศใต้ ทิศตะวันตก และทิศเหนือตามลำดับ การปกครองเมืองดังกล่าวเป็นแบบเมืองลูกหลวง ซึ่งได้ปฎิบัติกันมาจนยกเลิกไปในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ จากนั้นได้มีการแบ่งเมืองเป็นชั้น ๆ แทนโดยที่เมืองที่ตั้งอยู่รอบ ๆ ราชธานีจะเป็นเมืองชั้นจัตวา ขึ้นกับเจ้ากระทรวงต่าง ๆ ในราชธานี หัวเมืองนอกจากนี้จัดเป็นเมืองพระยามหานคร เป็่นเมืองชั้นเอก ชั้นโท ชั้นตรี ต่อมาเรียกว่าหัวเมืองชั้นนอก และต่อมาในรัชสมัยพระเพทราชา ได้แบ่งหัวเมืองฝ่ายเหนือไปขึ้นกับสมุหนายก หัวเมืองฝ่ายใต้ไปขึ้นกับสมุหกลาโหม
                ผลการจัดระบบดังกล่าว เมืองนครนายกถูกจัดเป็นเมืองจัตวา ขึ้นกับราชธานี ดังที่มีระบุไว้ในพระไอยการตำแหน่งนาทหารหัวเมือง และขึ้นสังกัดสมุหนายกหรือกรมมหาดไทย เมื่อแบ่งเขตการปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือและฝ่ายใต้
                กบฎที่เกี่ยวข้องกับเมืองนครนายก  นครนายกได้เป็นแหล่งซ่องสุมผู้คนที่ทำการกบฎ ต่อต้านฝ่ายราชธานีหลายครั้งด้วยกันคือ
                    กบฎธรรมเถียร  เกิดต้นรัชสมัยสมเด็จพระเพทราชา  มีสาเหตุจากปัญหาการแย่งชิงราชสมบัติ ที่เกิดขึ้นตั้งแต่ปลายรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช กบฎครั้งนี้มีจุดเริ่มต้นที่เขตเมืองนครนายก โดยธรรมเถียร ข้าหลวงเดิมของเจ้าฟ้าอภัยทศผู้ถูกสำเร็จโทษเนื่องจากการแย่งชิงราชสมบัติ ได้อ้างตัวเองเป็นเจ้าฟ้าอภัยทศโดยติดไฝที่ใบหน้าให้เหมือน แล้วซ่องสุมผู้คนถึงแขวงสระบุรี เมืองลพบุรี และแขวงขุนนคร ได้สมัครพรรคพวกเป็นจำนวนมาก สุดท้ายถูกจับกุม ธรรมเถียรและพรรคพวกต้นคิดถูกประหารชีวิตเป็นจำนวนมาก ที่เหลือนอกนั้นถูกจำใส่เรือนตรุ และส่งไปตะพุ่นหญ้าช้างเป็นจำนวนมาก ที่หนีการจับกุมเข้าป่าไปก็มาก เป็นผลให้แขวงเมืองสระบุรี เมืองลพบุรี และแขวงขุนนคร ร้างไปหลายตำบล
                    กบฎมอญ  เกิดในรัชสมัยสมเด็จพระสุริยาศน์อมริทร์ (พ.ศ.๒๓๐๑ - ๒๓๑๐) เนื่องจากในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ เมืองหงสาวดีของมอญเสียแก่พม่า พวกมอญเมืองเมาะตะมะ จำนวน ๓๐๐ คน ได้หนีไปอยู่ที่เมืองทวาย ฝ่ายไทยจึงส่งคนไปรับครอบครัวให้เข้าไปอยู่ที่ตำบลเข้าน้ำพุ ซึ่งอยู่ห่างจากตัวพระนคร โดยการเดินทางเป็นเวลาสามวัน ต่อมาในปี พ.ศ.๒๓๐๕ พวกมอญดังกล่าวโดยการนำของพระยาเกียรติ พระยาราม หนีไปทางตะวันออก ไปชุมนุมที่เขานางบวช ได้ก่อกบฎยกกำลังเข้าตีเมืองนครนายก ทางกรุงศรีอยุธยาได้ให้พระยาสีหราชเดโชชัย เป็นแม่ทัพคุมกำลัง ๒,๐๐๐ คน ไปปราบพวกมอญเสี้ยมไม้สะแกเป็นอาวุธไล่ขว้าง กำลังฝ่ายพระยาสีหราช ฯ แตกพ่าย ทางกรุงศรีอยุธยาต้องส่งกำลังไปใหม่ โดยให้พระยายมราช คุมกำลัง ๒,๐๐๐ คน พระยาเพชรบุรี เป็นกองหน้า คุมกำลัง ๑,๐๐๐ คน ไปปราบจนพวกมอญแตกพ่าย จังตัวพระยาเกียรติ พระยารามกับพวกได้แล้วให้ประหารชีวิตเสียสิ้น
                   กบฎอ้ายบัณฑิต  ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เมื่อปี พ.ศ.๒๓๒๖ มีสองคนมาจากเมืองนครนายก อ้างตัวว่ามีวิชาล่องหนหายตัวได้ ร่วมมือกับข้าราชการวังหลวงและวังหน้าหลายคน เช่น พระยาอภัยรณฤทธิ์ และพวกหญิงวิเสทปากบาตร วังหน้า ทั้งนายและไพร่ร่วมกันกบฎ บัณฑิตทั้งสองคนปลอมตัวเป็นผู้หญิง ซ่อนดาบไปในผ้าห่ม เข้าไปในวังหน้าคอยแอบซุ่มดักทำร้ายกรมพระราชวังบวร ฯ ที่พระทวารราชมณเฑียร ขณะที่จะเสด็จมาทรงบาตร แต่ด้วยเหตุที่กรมพระราชวังบวร ฯ เสด็จไปเฝ้าพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ก่อนจะทรงบาตร จึงเสด็จไปทางพระทวารอื่น เมื่อนางพนักงานมาพบบัณฑิตทั้งสองความจึงแตก บัณฑิตทั้งสองและพรรคพวกถูกประหารชีวิต
                สงครามเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง พ.ศ.๒๓๑๐  ในห้วงระยะเวลาสงครามดังกล่าวได้มีการเคลื่อนไหวทางด้าน การทำทหารและการเมืองคือ
                   ชาวเมืองนครนายกเข้าร่วมกับกรมหมื่นเทพพิพิธ  เมื่อพม่าล้อมกรุงศรีอยุธยาในปี พ.ศ.๒๓๐๙ กรมหมื่นเทพพิพิธประทับอยู่ที่เมืองจันทบุรี ได้ชักชวนชาวเมืองจันทบุรีต่อสู้พม่า มีผู้คนเข้ามาสวามิภักดิ์ ต่อมาจึงได้นำคนเหล่านั้นไปอยู่ที่ปราจีนบุรี เมื่อชาวเมืองปราจีนบุรี นครนายก ฉะเชิงเทรา ชลบุรี และบางละมุง ทราบข่าวที่เสด็จไปรบพม่าจึงพากันเข้ามาสมทบ แต่ยังไม่ทันที่จะยกกำลังเข้าตีพม่าก็ถูกทัพพม่ากำลัง ๓,๐๐๐ คน ยกกำลังทางเรือไปตีค่ายที่ตั้งอยู่ ณ ปากน้ำโยทะกาแตก กรมหมื่นเทพพิพิธจึงหนีไปทางด่านช่องเรือแตก ด่านโคกพระยา แล้วขึ้นไปนครราชสีมา
                   นายกองช้างเมืองนครนายกเข้าสวามิภักดิ์พระยาตาก (สิน)  ก่อนกรุงศรีอยุธยาแตกพระยาตาก (สิน) ได้นำกำลังจากกรุงศรีอยุธยามุ่งไปทางตะวันออก ระหว่างหยุดพักแรมที่บ้านพรานนก มีนายกองช้างเมืองนครนายกเข้ามาสวามิภักดิ์ นำช้างพลายห้าเชือก ช้างพังหนึ่งเชือกมาให้พระยาตาก (สิน) และขอเป็นข้า ก่อนที่จะนำกำลังเดินทางต่อไป
                    เจ้าเมืองนครนายก และผู้คนหนีไปเมืองนครราชสีมา  เมื่อเกิดสงครามคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สองเมืองนครนายก อยู่ในภาวะบ้านแตกสาแหรกขาด พระพิบูลสงครามเจ้าเมือง กับหลวงนรินทร์ได้พาผู้คน และครอบครัวประมาณสามร้อยคน หนีพม่าไปทางเขาพนมโยง ขึ้นไปเมืองนครราชสีมาไปตั้งที่ด่านจันทึก แต่สุดท้ายพระยานครราชสีมา ได้ใช้ทหารลวงพระพิบูลสงคราม และหลวงนรินทร์ไปฆ่า แล้วกวาดต้อนผู้คนจากนครนายกเข้าเมืองนครราชสีมา ต่อมาภายหลังพระยานครราชสีมาถูกกรมหมื่นเทพพิพิธฆ่า
                สังคมและเศรษฐกิจ  ชาวเมืองนครนายกดำรงชีพด้วยการทำนาเป็นพื้นฐาน เช่นเดียวกับเมืองอื่น ๆ เป็นบริเวณทำนาได้ผลดี อยู่ใกล้เคียงกับเมืองหลวง บนเส้นทางเดินทัพ จึงเป็นแหล่งเสียงอาหารให้เมืองหลวงและกองทัพ นอกจากนั้นเมืองนครนายกอยู่ใกล้ป่าเขา ของป่ามีความสำคัญในเศรษฐกิจของนครนายก มีการเก็บส่วยในรูปของป่าในสมัยอยุธยา และสมัยรัตนโกสินทร์ เช่น จันทน์ ชะมด สีผึ้ง การดานพื้น ผลลูกคำต้น และหินสบู่ที่เขาชะโงก เพื่อใช้ปูพื้นสิ่งก่อสร้าง
                มีชาวอังกฤษได้บันทึกไว้ตอนปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ว่า นครนายกเป็นตลาด หรือแหล่งระบายสินค้าที่สำคัญหนึ่งในสามแห่ง ของสินค้าจากโคราช และหัวเมืองทางหนือของลาว เช่น ไหม งาช้าง และอื่น ๆ เป็นเขตที่ปลูกอ้อย มีไม้นานาชนิด โดยเฉพาะไม้ที่นิยมใช้ในการต่อเรือและอื่น ๆ  กิจการค้าไม้ฟืนรุ่งเรือง เป็นไม้ฟืนที่ส่งไปใช้ในโรงงานหีบอ้อยที่แปดริ้ว และมีโสร่งไหมเป็นผลผลิตจำนวนไม่มาก
                การตั้งถิ่นฐานของคนต่างวัฒนธรรม  ในอดีตนครนายกมีชนต่างเชื้อชาติต่างวัฒนธรรมอยู่ปะปนกัน แต่เดิมคงมีคนไทยและเขมร จนถึงสมัยกรุงธนบุรี จึงมีคนลาว คนไทยอิสลาม และคนจีนเข้ามาตั้งถิ่นฐานดังนี้
                   คนไทย  ส่วนหนึ่งเป็นไพร่หลวง สังกัดกองช้าง มีหน้าที่จับและคล้องช้าง จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงเรียกไพร่ที่ขึ้นสังกัดกองช้าง เช่นเดียวกับที่สังกัดกองไร่ กองนา กองกระบือ และกองโค ว่า คนนอก  แต่ไพร่หลวงบางส่วนยังคงสังกัดกรมล้อมพระราชวัง