๑๒. สถานที่อันมีเกียรติได้รับการเคารพถึงขนาดไหน  สถานที่ใดอยู่ในที่สูงสุด ย่อมได้รับการเคารพอย่างยิ่งไม่มีใครขึ้นไปยังตึกชั้นบน  แม้แต่จะขึ้นไปทำความสะอาด ในขณะที่อัครราชทูตของพระเจ้ากรุงฝรั่งเศส ชุมนุมกันอยู่ ณ ห้องชั้นล่าง ชาวสยามให้ข้อสังเกตว่าภายใต้บันไดนั้นมิพึงใช้เป็นทางเดินเป็นอันขาด ด้วยเกรงว่าจะผ่านลอดใต้เท้าของบุคคลที่กำลังก้าวขึ้นไป  แต่ชาวสยามสร้างเรือนเพียงชั้นเดียว และใต้ถุนก็ไม่ได้ใช้การอะไร ไม่มีใครอยากจะลอดเข้าไป หรือใช้เป็นที่อยู่อาศัยภายใต้เท้าของคนอื่น
            ๑๓. ชาวสยามนับถือว่าเบื้องขวามีศักดิ์ศรีกว่าเบื้องซ้าย  ฝาห้องด้านในตรงข้ามธรณีประตูทางเข้า มีศักดิ์ศรีมากกว่าฝาห้องด้านอื่น ๆ  และฝาอีกสองด้านนั้นก็มีศักดิ์ศรีเหนือด้านที่มีประตู  และผนังหรือฝาห้องเบื้องขวามือของผู้ที่นั่งหันหลังให้แก่ฝาด้านใน ก็มีศักดิ์ศรีเหนือกว่าผนัง หรือฝาห้องที่อยู่ทางด้านซ้ายมือ ถ้าใครคนหนึ่งได้รับการเยี่ยมของบุคคลสำคัญ เขาจะเชิญบุลคลผู้นั้นให้นั่งตรงกลางผนัง หรือฝาด้านในของห้องโดดเดี่ยว แต่ผู้เดียว และตัวเจ้าของบ้านก็จะนั่งหันหลังให้ประตู หรือฝาห้องด้านข้างด้านใด้ด้านหนึ่ง
            ๑๔. เหตุใดบ้านเมืองทั้งหลายในเมืองจีนจึงเป็นแบบเดียวกันหมด
            ๑๕. ชาวสยามก็มีพิธีรีตองอย่างนี้เป็นเป็นแบบเดียวกัน  ถ้าที่ไหนมีชาวสยามนั่งชุมนุมกันอยู่หลายคน หากมีอีกผู้หนึ่งเข้าร่วมวงด้วย บ่อยครั้งอิริยาบถของคนในกลุ่มจะเปลี่ยนไป พวกเขารู้ดีว่าต่อหน้าบุคคลชั้นใด และขนาดไหนที่เขาจะพึงหมอบก้มหน้า เงยหน้า หรือนั่งวางท่าอย่างสง่าผ่าเผย และควรจะพนมมือหรือไม่เพียงใด การนั่งนั้นจะพึงเหยียดขาได้ข้างหนึ่งหรือทั้งสองข้าง หรือว่าจะต้องซ่อนขาทั้งสองข้างด้วยการนั่งทับส้นเท้า ความผิดอันเกิดจากกระบวนหน้าที่คารวะอย่างนี้ อาจได้รับโทษถูกโบยด้วยหวาย
            ๑๖. ชาวสยามคุ้นเคยกับธรรมเนียมเหล่านี้มาแต่เยาว์
            ๑๗. ผู้ใหญ่มีทางให้ผู้น้อยเว้นการปฎิบัติตามธรรมเนียมได้อย่างไร  เมื่อผู้ใหญ่ไม่ประสงค์จะให้ผู้น้อยลำบาก และให้ความยกย่องแก่ผู้น้อยมายิ่งขึ้น ผู้ใหญ่จึงพยายามเว้นการพบปะกันกับผู้น้อยในที่สาธาณะ  เพื่อมิให้ผู้น้อยต้องแสดงความอ่อนน้อมแก่ตนต่อหน้าธารกำนัล  การแสดงความเมตตาอารีต่อผู้น้อย หรือการยินยอมให้ผู้น้อยเข้าถึงตัวได้ง่าย ๆ  หรือการออกมาต้อนรับขับสู้ผู้น้อยนั้น ในประเทศอินเดียถือว่าเป็นความอ่อนแออย่างยิ่ง
            ๑๘. สิ่งที่ไม่สุภาพบางประการในหมู่พวกเรา (ฝรั่งเศส)  กลับไม่เป็นสิ่งที่ไม่สุภาพในหมู่พวกเขา (สยาม)   ชาวสยามมิได้บังคับตัวไว้มิให้เรอออกมาเลย ในขณะกำลังสนทนากันอยู่ และไม่ถือว่าเป็นการผิดมรรยาทในการกวาดเม็ดเหงื่อ หรือที่หน้าผากด้วยนิ้วมือแล้วสะบัดลงดิน  ส่วนพวกเราใช้ผ้าเช็ดหน้า ชาวสยามน้อยคนนักที่มีผ้าเช็ดหน้าใช้ เขาไม่กล้าถ่มน้ำลายลงกับเสื่อหรือพรมปูพื้น  จึงมักใช้วิธีบ้วนลงในกระโถนซึ่งถืออยู่ในมือ ถ้าเป็นในพระราชมณเฑียร เขาไม่กล้าไอ ขาก หรือสั่งน้ำมูก หมากที่เขาเคี้ยวอยู่เป็นประจำ และกลืนน้ำหมากเสียได้ ในยามที่ต้องการ อนึ่ง เขาหยิบคำหมากขึ้นมาเคี้ยวใหม่ต่อหน้าพระที่นั่งหาได้ไม่
            ๑๙. อะไรคือสิ่งที่ชาวสยามถือว่าเป็นการสบประมาท  ศีรษะเป็นส่วนสูงที่สุดของร่างกาย ก็ถือกันเป็นอย่างยิ่ง การถูกต้องผู้ใดที่ศีรษะหรือผม หรือเอื้อมมือข้ามศีรษะถือว่าเป็นการดูหมิ่นอย่างยิ่ง การถูกต้องลอมพอกที่เขาถอดวางไว้ ถือว่าเป็นการผิดมารยาทอย่างยิ่งเหมือนกัน
            ๒๐. ท่าทางอย่างไหนเป็นการแสดงความเคารพมากน้อยกว่ากัน  ท่าที่แสดงความเคารพที่สุด หรืออ่อนน้อมที่สุดคือ ขณะเข้าเฝ้าพระเจ้าอยู่หัวของตน ชาวสยามหมอบราบอยู่ด้วยเข่าและศอก พนมมือสูงเสมอหน้าผาก ทอดน้ำหนักตัวไว้บนส้นเท้า จะต้องถวายบังคมสามครั้งติดต่อกัน
            ไม่แต่การนั่งในที่สูง จะเป็นการแสดงศักดิ์ศรีกว่าการนั่งในที่ต่ำเท่านั้น  การยืนยังเป็นการแสดงศักดิ์ศรีมากกว่าการนั่ง เมื่อ มร.เดอ โชมองต์ เข้าเฝ้าครั้งแรก จำเป็นต้องให้พวกขุนนางผู้ดีชาวฝรั่งเศสซึ่งติดตามคณะฑูตไปด้วย เข้าไปนั่งในท้องพระโรงก่อน แล้วจัดให้ลงนั่งทับส้นก่อนที่พรเจ้ากรุงสยามจะเสด็จออก และมีการห้ามไว้ไม่ให้ลุกยืน เพื่อถวายคำนับในขณะเสด็จออก  พระเจ้าอยู่หัวองค์นี้ไม่เคยลดราให้สังฆราช หรือบาทหลวงคณะเยซูอิดคนใดเข้าเฝ้า เฉพาะพระพักตร์ในท้องพระโรงเลย และภายในพระราชมณเฑียรก็ไม่โปรดให้ลุกขึ้นยืน ณ ที่ใด นอกจากเวลาเดินเท่านั้น  แต่ในการเดินทุกครั้ง เมื่อ ค.ศ.๑๖๘๗  เมื่อคณะฑูตผู้มีอำนาจเต็มเข้าเฝ้าครั้งแรก และพวกขุนนางผู้ดีชาวฝรั่งเศส ได้รับเกียรติให้เข้าไปในท้องพระโรง ขณะที่พระเจ้ากรุงสยามเสด็จออกขุนขางแล้วนั้น  ก็เนื่องจากว่าขุนนางที่ติดตามคณะอัครราชทูตสยามไปยังฝรั่งเศสในครั้งกระโน้น  เข้าไปในพระที่นั่งพระราชวังแวร์ซายส์ ในขณะที่พระเจ้ากรุงฝรั่งเศส ได้ประทับบนพระราชอาสน์
            ๒๑. พระเจ้ากรุงสยามทรงถ่ายแบบพระราชพิธีในราชสำนักของพระองค์จากราชสำนักฝรั่งเศสอย่างไร พระเจ้ากรุงสยามได้โปรดถวายความเคารพแต่พระเจ้ากรุงฝรั่งเศส โดยทรงขอให้ มร.เดอ โชมองต์ กราบทูลให้ทรงทราบว่า หากแม้มีขนบธรรมเนียมใดในราชสำนักของพระองค์ ไม่มีในราชสำนักฝรั่งเศสแล้ว พระองค์ก็จะได้โปรดเกล้า ฯ ให้จัดเปลี่ยนแปลง และเมื่อคณอัครราชทูตผู้มีอำนาจเต็มของพระเจ้าอยู่หัว เดินทางไปถึงประเทศนั้น (สยาม) แล้ว พระเจ้ากรุงสยามจึงโปรดเกล้า ฯ ให้จัดการรับรองแปลกเปลี่ยนไปหลายประการ จากที่เคยพระราชทานเกียรติยศแก่ มร.เดอ โชมองต์ เมื่อครั้งกระนั้นเพื่อให้ละม้ายเหมือนกับที่ พระเจ้ากรุงฝรั่งเศสพระราชทานเกียรติยศต้อนรับคณะฑูตสยาม อนึ่งพระเจ้ากรุงสยามได้ทรงกระทำการแปลอย่างหนึ่ง เมื่อ มร.แดร์ ฟาจส์ เข้าเฝ้าอันไม่เคยมีตัวอย่างในกรุงสยามมาก่อน คือพระองค์ทรงโปรดให้ขุนนางทั้งปวงในราชสำนักของพระองค์ลุกขึ้น ยืนเฝ้าต่อหน้าพระที่นั่ง ดังที่ มร.แดร์ ฟาจส์ และคณะนายทหารฝรั่งเศสที่ติดตามมาได้ยืนเฝ้าอยู่
            ๒๒. เหตุใดข้าพเจ้าพอใจที่จะยืนกราบทูลพระเจ้ากรุงสยามมากกว่านั่ง  มร.เดอ โชมองต์  ได้เคยกราบทูลขอร้องที่จะนั่งกราบทูล แต่พระองค์ได้ทรงทราบว่า คณะฑูต (สยาม)  ได้ยืนเฝ้าและยืนกราบทูลพระเจ้ากรุงฝรั่งเศส พระองค์จึงทรงอนุญาตให้ข้าพเจ้ายืน หรือนั่งก็ได้ตามพอใจ ข้าพเจ้าจึงเลือกเอาข้างยืน
            ๒๓. ความมีมรรยาทอย่างอื่นของชาวสยาม  การทูนไว้บนศีรษะ ในของที่มีผู้ให้ หรือที่ตนได้รับ ถือกันว่าเป็นการแสดงความเคารพอย่างสูงสุด พระเจ้ากรุงสยามเอง ก็ทรงเคยรับพระราชสาสน์ของพระเจ้ากรุงฝรั่งเศส ซึ่ง มร.เดอ โชมองต์ นำขึ้นทูลเกล้าถวายจบขึ้นไปเหนือพระนลาต แต่ครั้งได้ทรงทราบจากคณะของคณะฑูตสยามว่า มรรยาทอย่างนี้มิได้กระทำในราชสำนักฝรั่งเศส มาในครั้งนี้พระองค์จึงได้ทรงละเว้นเสีย
            ๒๔. ท่าทางที่ชาวสยามแสดงความเคารพต่อกัน   เขาพนมมือทั้งสองข้าง หรืออย่างน้อยที่สุดมือขวา แต่เพียงข้างเดียว ยกขึ้นเสมอหน้าผาก ทุกครั้งที่กล่าวคำกราบบังคมทูลต่อพระเจ้าอยู่หัว ก็จะเริ่มด้วยคำเหล่านี้ก่อนเสมอ "พระพุทธเจ้าข้า ขอรับพระราชโองการใส่เกล้าใส่กระหม่อม"
            ถ้าท่านยื่นมือ (ข้างเดียว)  ไปให้ชาวสยามสัมผัส เขาจะกุมมือข้างนั้นของท่านไว้ ด้วยมือของเขาทั้งสองข้าง การยื่นมือไปแต่ข้างเดียวนั้น ชาวสยามถือว่าผิดมรรยาทอย่างเอก ทำนองเดียวกับที่มิได้รับสิ่งของ ที่เขาหยิบยื่นให้ประคองไว้ในมือ ทั้งสองข้าง หรือมิได้รับสิ่งของที่ท่านส่งให้ด้วยมือทั้งสองข้าง
บทที่เก้า การศึกษาของชาวสยาม
            ๑. ชาวสยามส่งลูกให้ไปอยู่กับพระสงฆ์  เมื่องลูกอายุ ๗ - ๘ ขวบ  ชาวสยามจะส่งให้ไปอยู่วัดกับพระสงฆ์ และให้บวชนุ่งเหลืองห่มเหลือง  จะสึกออกมาเมื่อใดก็ได้ เรียกว่า เณร
            ๒. เรียนอะไรกันบ้าง  พระสงฆ์จะสอนอนุชนเหล่านี้ให้รู้จักอ่าน เขียน และนับจำนวนเป็นสำคัญ ด้วยว่าไม่มีสิ่งใดจะจำเป็นแก่พ่อค้า และชาวสยามยิ่งไปกว่าการค้าขาย  ทั้งสอนศีลธรรมและชาดก แต่ไม่มีการสอนพงศาวดาร กฎหมาย หรือศาสตร์อื่น ๆ ด้วย  นอกจากนั้นยังให้ศึกษาภาษาบาลี อันเป็นภาษาของศาสนา แต่มีคนสยามน้อยคนนักที่จะรู้ภาษาบาลีอย่างแตกฉาน
            ๓. ภาษาบาลีและภาษาสยามเทียบกับภาษาจีน  ตัวหนังสือสยาม และบาลีมีอักษรน้อยตัวเหมือนตัวหนังสือของเรา นำเอามาผสมเป็นพยางค์ และเป็นคำ ภาษาสยามส่วนมากเป็นคำโดด  จะต้องสำเหนียกเสียงแตกต่างกันให้แม่นยำ จึงจะเข้าใจความหมายได้ถนัด
            ๔. ภาษาสยามกับภาษาจีนไม่มีวิภัตติเหมือนภาษาบาลี  คือไม่มีการผันคำ ไม่มีการแจกกริยา และอาจไม่มีรากศัพท์ด้วย ชาวสยามมีกริยานุเคราะห์อยู่ ๔ - ๕ ตัว  บางทีก็ตั้งไว้หน้ากริยา บางทีก็เติมไว้ท้ายกริยา เพื่อบอกพจน์ กาลและมาลา
            ๕. ภาษาสยามมีศัพท์น้อยแต่มากไปด้วยอุปมาอุปไมย
            ๖.  การคิดเลข  ตัวเลขสยามมี ๑๐ ตัว เหมือนของเรา  การเรียงลำดับก็อย่างเดียวกัน จากซ้ายมาขวา จากหลักหน่วย หลักสิบ หลักร้อย หลักพัน และหลักอื่น ๆ ที่เพิ่มด้วยกกำลังคูณด้วยสิบ
            ๗. เครื่องมืองที่ชาวจีนใช้เป็นคะแนนในการคิดเลข  ชาวสยามมักคำนวณเลขด้วยปากกา แต่ชาวจีนใช้เครื่องมือชนิดหนึ่งทำนองเบี้ยคะแนน (ลูกคิด)  ซึ่งมีผู้คิดทำขึ้นระหว่าง ๒๖๐๐ - ๒๗๐๐  ปี ก่อนคริสตศักราช
            ๘. ชาวสยามไม่เหมาะที่จะเรียนวิชาอย่างคร่ำเคร่ง  วิชาต่าง ๆ ที่สอนกันในวิทยาลัยของเรานั้น เกือบจะไม่เป็นที่รู้จักกันในชาวสยาม
            ๙. ชาวสยามเป็นมีสติปัญญา เสียแต่ว่าเกียจคร้าน  ชาวสยามพิเคราะห์อะไรรู้ง่าย และแจ่มแจ้ง แทงตลอด กรเจรจาโต้ตอบก็เฉียบแหลมว่องไว ข้อคัดค้านของเขาก็มีเหตุผลถูกต้อง ในชั้นแรกก็๋พยายามเลียนแบบไปก่อน อีกไม่กี่วันก็เป็นคนงานที่มีฝีมือพอใช้ได้  เชื่อว่าถ้าได้ศึกษาสักหน่อยแล้ว ก็จะเป็นผู้เก่งกาจได้ ไม่ว่าจะเป็นการศึกษาวิทยาการชั้นสูง หรือศิลปวิทยาที่ยากเพียงใด  แต่ความเกียจคร้านได้ทำลายความหวังเสียหมด จึงไม่แปลกใจว่าเขามิได้ประดิษฐ์ คิดค้นอะไรขึ้นมาได้เลย
            ๑๐. ชาวสยามเป็นกวีโดยกำเนิดและบทกลอนของเขามีสัมผัสคล้องจองกันดีมาก
            ๑๑. อัจฉริยลักษณ์ของชาวสยามในการกวี  นอกจากเพลงที่กล่าวถึงความรักแล้ว ก็มีเพลงที่กล่าวถึงเรื่องราวตามพงศาวดาร และเป็นธรรมภาษิตผสมผสานกันไป เพลงเห่เรือ ส่วนเพลงละคร ล้วนเป็นเพลงอบรมศีลธรรม และกล่าวความเกี่ยวกับพงศาวดาร
            ๑๒. ชาวสยามไม่นิยมเป็นนักพูดกันเลย  แม้ชาวสยามจะเกิดมาเป็นกวี  แต่มิได้เกิดมาเป็นนักพูด และไม่มีวันจะเป็นได้  หนังสือที่ชาวสยามแต่ง ถ้าไม่เป็นการบรรยายเรื่องตามแบบง่าย ๆ  แล้วก็เป็นคติพจน์ แบบห้วน ๆ ประกอบภาพมากหลาย ชาวสยามไม่มีทนายความ โจทก์จำเลย ต่างให้การไว้ต่อเสมียนศาล ตุลาการ เสมียนก็ทำบันทึกคำให้การไป เมื่อพระสงฆ์แสดงพระธรรมเทศนาก็อ่านคำบาลีตามพระคัมภีร์ แล้วก็แปลและอธิบายให้เข้าใจเป็นภาษาง่าย ๆ  ไม่มีการเคลื่อนไหวอิริยาบท
            ๑๓. คำทักทายปราศรัยซ้ำ ๆ กันอยู่เสมอ  ชาวสยามรู้จักที่จะพูดจากปรองดองกิจการ และได้ผลสำเร็จด้วยชั้นเชิงเป็นอันมาก  แต่สำหรับคำโอภาปราศรัยแล้ว เขาทำเป็นแบบเดียวกันทั้งนั้น  ซึ่งนับว่าไพเราะมาก พระเจ้ากรุงสยามก็ทรงมีพระราชปฎิสันถารอันแทบว่า จะท่องได้ในพระราชพิธีเสด็จออกแขกเมืองทุกครั้ง
            ๑๔.  คำปราศรัยครั้งสุดท้ายของอัครราชฑูตสยามในฝรั่งเศส  ข้าพเจ้าไม่ลืมสุนทรพจน์อันไพเราะที่อัครราชฑูตสยามได้กราบบังคลทูลแด่ พระเจ้ากรุงฝรั่งเศสในวันที่เฝ้าถวายบังคลลา สุนทรพจน์นั้นชิ้นเดียวก็ทำให้เราเชื่อว่า คนสยามเป็นนักพูดที่ดี
            ๑๕. ชาวสยามมีธรรมปรัชญาแต่ไม่มีเทววิทยา  ชาวสยามไม่ประสาในปรัชญาแนวต่าง ๆ ยกเว้นหัวข้อะรรมจริยาบางข้อ
            ๑๖. ชาวสยามศึกษากฎหมายกันอย่างไร  ชาวสยามไม่มีสถาาบันศึกษาวิชานิติศาสตร์ เขาศึกษากฎหมายของบ้านเมือง ก็เพื่อเข้ารับราชการฝ่ายตุลาการเท่านั้น มิใช่เป็นการสาธารณะ เพราะไม่มีโรงพิมพ์
บทที่สิบ สิ่งที่ชาวสยามรู้เกี่ยวกับวิชาแพทย์ และวิชาเคมี
            ๑. พระเจ้ากรุงสยามทรงใช้แพทย์หลวงจากประเทศต่าง ๆ   ส่วนมากเป็นชาวจีน มีชาวสยามและชาวพะโค อยู่บ้าง และใน ๒ - ๓ ปีมานี้ พระองค์ได้ทรงรับครูสอนศาสนาคริสตัง ฝ่ายคฤหัสถ์ชาวฝรั่งเศสไว้เป็นแพทย์หลวง
            ๒. ชาวสยามไม่รู้จักศัลยกรรม และกายวิภาคศาสตร์เลย  จำเป็นต้องพึ่งหมอชาวยุโรป
            ๓. หมอสยามไม่มีหลักในการปรุงยา ได้แต่ปรุงไปตามตำราเท่านั้น  หมอสยามไม่พยายามศึกษาสรรพคุณยา แต่ละชนิด นอกจากจะถือเอาตามตำราที่ปู่ยาตายาย สอนต่อ ๆ กันมา  โดยไม่มีการปรับปรุงอะไร
            ๔. หมอจีนมักเป็นหมอกำมะลอปลิ้นปล้อนเสียโดยมาก
            ๕. ความแตกต่างระหว่างหมอเถื่อนชาวจีนกับชาวเรา  ชาวจีนมักรักษาคนไข้ด้วยอุบายอันสุขุม และค่อยปลุกน้ำใจให้แช่มชื่นอยู่เป็นพื้น  ส่วนหมอชาวยุโรปจะให้คนไข้กินยาต่าง ๆ
            ๖. ในกรุงสยามรักษาไข้กันอย่างไร  ถ้าใครป่วยก็จะเริ่มรักษาด้วยการทำให้เส้นสายยืด โดยให้ผู้ที่ชำนาญในเรื่องนี้ขึ้นไปบนร่างกายของคนไข้ แล้วใช้เท้าเหยียบ ๆ ปัจจุบันชาวสยามใช้วิธีแทงเอาเลือดออก ๆ บางทีก็ใช้วิธีใช้ปลิงดูดเอา  เขามียาระบาย รู้คุณค่าของการทำให้เหงื่อออก  นิยมใช้วิธีเข้าประโจมให้เหงื่อออก
            ยาแก้ไข้ปรุงจากแร่และสมุนไพร หมอชาวยุโรปแนะนำให้เขารู้จักใช้ยาควินนิน ยาของสยามล้วนแต่ร้อนไปเสียทั้งนั้น เขาใช้วิธีอาบน้ำ เมื่อเวลาไข้จับ
            ๗. อาหารคนไข้  กินแต่ข้าวต้มอย่างเดียว  และต้มให้เละมาก ๆ ส่วนน้ำต้มเนื้อนั้นถือว่าเป็นของแสลง เพราะทำให้ท้องอืด  เมื่อคนไข้พอจะกินอาหารหนักได้ ก็จะให้กินเนื้อหมูซึ่งไม่ค่อยแสลง ดีกว่าเนื้อสัตว์อื่น
            ๘. ความเขลาของชาวสยามในวิชาเคมี และนิทานในเรื่องนี้  สมเด็จพระชนกของพระเจ้าอยู่หัวองค์ปัจจุบัน ทรงใช้พระราชทรัพย์ถึงสองล้าน ในการแสวงหาหินวิเศษที่ใช้ซัดโลหะให้เป็นทองคำ
บทที่สิบเอ็ด ชาวสยามรู้วิชาคำนวณเพียงใด
            ๑. ความร้อนจัดในเมืองสยามขัดกับการใช้สติปัญญาอย่างขมักเขม้น  สติปัญญาอันฉับไวของชาวสยาม น่าจะเหมาะมากในการเรียนวิชาคำนวน ยิ่งกว่าศาสตร์ชนิดอื่น ๆ ถ้าเขาไม่เบื่อเร็วนัก
            ๒. ความเขลาของชาวสยามเกี่ยวกับหลักที่สำคัญ ๆ ของวิชาคำนวณ  ชาวสยามไม่มีความรู้ในวิชาเรขาคณิตเลย  และไม่รู้ในวิชากลศาสตร์ วิชาดาราศาสตร์ ก็ใช้ในเชิงพยากรณ์ได้เท่านั้น
            ๓. ปฎิทินสยาม และเหตุใดจึงมีสองอย่าง  เมื่อได้ตั้งโยคเกณฑ์ขึ้นโดยตัวเลขจำนวนหนึ่งแล้ว  ก็ใช้วิธีบวกลบคูณหาร เพื่อคำนวณว่า ในปีต่อไปดาวเคราะห์จะสถิตอยู่ ณ ราศีใด  ซึ่งเกือบจะใกล้เคียงกับที่เราตรวจหาจำนวนวัน  ทางสุริยคติของแต่ละปี โดยการบวกเกณฑ์ ๑๑ เข้ากับจำนวนวันทางจันทรคติของปีก่อน
            ๔.  ศักราชใหม่ที่ตั้งขึ้นน่าจะตั้งขึ้นตามอำเภอใจ  ศักราชใหม่ในสองศักราชของสยามที่ตั้งขึ้น ตรงกับคริสศักราช ๖๓๘
            ๕.  ศักราชเก่าก็น่าจะตั้งขึ้นตามอำเภอใจอีกเช่นกัน  ศักราชเก่าของสยามมาถึงบัดนี้ (ค.ศ.๑๖๘๙)  นับได้ ๒๒๓๓ ปีมาแล้ว
            ๖.  มิใช่จำเดิมแต่วันดับขันธปรินิพพานของพระสมณโคดม  บันทึกประวัติศาสตร์ของสยามนับย้อนต้นขึ้นไป ๙๐๐ ปี หรือประมาณนั้นเท่านั้น ไม่ใช่ ๕๔๕ ปี ก่อนพระเยซูคริสต์เกิด ชาวสยามจะกล่าวอย่างเผิน ๆ ว่า ศักราชเดิมของเขาซึ่งนับถึงปัจจุบันได้ ๒๒๓๐ ปีแล้ว  เริ่มแต่วันดับขันธปรินิพพานขององค์พระสมณโคดม
            ๗. วิธีใช้ศุภมาสด้วยประการต่าง ๆ  มาตรว่า ชาวสยามยังคงใช้ศักราชเก่า (พุทธศักราช)  เป็นศุภมาสของตนอยู่อีก หลังจากที่ได้ทอดทิ้งไปเนื่องจากการคำนวณทางดาราศาสตร์ แต่เดือนแรกของเขาก็คงเป็นไปตามจัทรคติ  ตกอยู่ในเดือนพฤศจิกายน หรือเดือนธันวาคม (เดือนอ้าย)  อย่างเดิม เดือนแรกของปีตามศักราชใหม่ ก็ตกอยู่ในเดือนห้า หรือเดือนหก (เมษายน)  ตามแบบเก่า
            ๘. ชาวสยามรู้สึกอย่างใด ในเรื่องพิภพ  ชาวสยามไม่ประสาเลยกับระบบของพิภพอันถูกต้อง เขาจึงมีความเชื่อโดยทำนองเดียวกับชาวตะวันออกทั่วไปว่า สุริยคราสและจันทคราส นั้นเป็นไปด้วยฤทธิ์ของนาคราช กลืนดวงตะวันและดวงเดือนเข้าไป  เขาจะทำเสียงอึกทึกครึกโครม ด้วยการตีเตาเหล็ก และหม้อเหล็ก ดังเซ็งแซ่ เพื่อให้สัตว์ร้ายตกใจกลัวและหนีไป  ช่วยให้ดวงตะวัน และดวงเดือนพ้นภัยไปด้วย
            ชาวสยามเชื่อว่า พิภพของเรานั้น เป็นรูปสี่เหลี้ยมจัตุรัส กว้างใหญ่ไพศาลมาก โค้งเพดานฟ้าจรดสี่มุมโลกคล้ายครอบแก้ว แบ่งออกเป็นสี่ภาค (ทวีป)  ท่ามกลางทวีปทั้งสี่ มีมหาบรรพตเป็นรูปปรางค์ ตั้งอยู่ทั้งสี่ด้านเท่ากัน เรียกว่า เขาพระสุเมรุ พื้นพิภพหรือพื้นทะเลขึ้นไปถึงยอดเขานั้น สูงระฟ้า ถึงดาว สูง ๘๔,๐๐๐ วา จากผิวน้ำทะเลลึกลงไปถึงพื้น จากเขาพระสุเมรุมีความลึกเท่ากับความสูง จากฟากเขาพระสุเมรุทั้งสี่ด้านมีความกว้างด้านละ ๘๔,๐๐๐ โยชน์ พิภพที่เรียกว่า ชมพู ตั้งอยู่ทางทิศใต้ของเขาพระสุเมรุ ดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์ และดวงดาวทั้งหลายหมุนรอบพิภพนี้ เกิดเป็นกลางวัน และกลางคืน  เหนือยอดเขาพระสุเมรุเป็นสวรรค์ชั้นฟ้า เรียกว่า อินทราธิราช  เหนือขึ้นไปเป็นสวรรค์ของพวกเทวดา
            ๙. ชาวอินเดียเชื่อความขลังเท่า ๆ กับความเขลา   ชาวสยามเชื่อว่ายังมีศาสตร์แห่งการพยากรณ์เชื่อว่า  อาถรรพณเวท เสกเป่าให้คนไข้หายจากโรคภัยไข้เจ็บได้  และเมื่อโหรหลวงของพระเจ้ากรุงสยามทำนายเหตุการณ์ผิดพลาด ก็จะให้ลงอาญาโบย ทำนองเดียวกันก็จะให้ลงอาญาโบยหมอหลวง ถ้าพระโอสถที่ปรุงถวายไม่เกิดสรรพคุณแก่พระประชวร
            ๑๐. อำนาจของหมอดูเหนือชาวสยาม  พระเจ้าอยู่หัวจะไม่เสด็จไปไหนจนกว่าจะได้ศุภฤกษ์ ซึ่งโหราจารย์ซึ่งเป็นพราหมณ์ หรือชาวพะโค จะได้คำนวณและกำหนดโมงยามฤกษ์ผานาทีถวายแล้ว  พระองค์จะไม่เสด็จออกจากราชมณเฑียร หรือว่าได้เสด็จออกไปแล้ว จะยังไม่เสด็จกลับคืน ถ้าโหราจารย์กราบทูลทักท้วงไว้ วันอาทิตย์ดูจะเป็นวันที่มีโชคดีกว่าวันอื่น ๆ  และเชื่อว่าวันข้างขึ้นเป็นหมู่วันที่มีฤกษ์ดีกว่าวันข้างแรม  นอกจากนี้ยังมีปฎิทินที่โปรดเกล้า ฯ ให้โหราจารย์ผู้หนึ่งทำขึ้นไว้เป็นประจำทุกปี  ก็มีคำกำหนดสำหรับกราบถวายบังคมทูล และประกาศแก่ไพร่ฟ้าข้าแผ่นดิน ให้รู้ว่าวันใดเป็นวันดี และไม่ดีสำหรับประกอบกิจการสามัญทั่วไป
            ๑๑.  ทำนายลาง   ชาวสยามถือว่าเสียงเห่าหอน หรือเสียงคำรามของพาลมฤค เสียงร้องอันโหยหวนของเนื้อ ละมั่ง กวาง ทราย และลิง ค่าง บ่าง ชะนี ว่าเป็นลางร้าย งูที่เลื้อยผ่านตัดทางเดิน สายฟ้าที่ผ่าบ้านเรือน สิ่งใดสิ่งหนึ่งตกลงมาโดยไม่มีสาเหตุ ถือว่าเป็นลางที่น่าหวั่นเกรง เป็นเหตุให้เลิกงดการงาน หรือจะเริ่มทำกิจการใดต่อไปอีก
            ๑๒. ชาวอินเดียหาว่าเป็นพ่อมด และเพราะอะไร
            ๑๓. ความเชื่อทางไสยศาสตร์ขณะหญิงคลอดบุตร   ชาวสยามจะให้หญิงแม่ลูกอ่อน อยู่ไฟนานหนึ่งเดือน มีกองไฟติดอยู่เสมอ และกองค่อนข้างใหญ่  คอยให้กลับตัวผิดตลอดเวลา
            ๑๔. ยาเสน่ห์เป็นผลของมายาศาสตร์
            ๑๕. อาการใดที่ดูจะเป็นผลของมายาศาสตร์  ชาวสยามเป็นโรคหลายชนิดที่อาการแปลก เชื่อกันว่าเนื่องจากถูกเวทย์มนตร์คุณไสย
            ๑๖. การถือผีถือลางหรือการอวดอ้างเกี่ยวกับกำแพงเมือง  วันหนึ่งคณะฑูตของพระเจ้ากรุงฝรั่งเศสได้รับการเยี่ยมคำนับจากคณะฑูตจากเมืองปัตตานี  เมืองกัมพูชา และจากราชสำนักประเทศข้างเคียง กับผู้แทนของชาวชาติต่าง ๆ ที่อยู่ในเมืองสยาม