บทที่สิบสอง การดนตรี และการกรีฑา

            ๑. ชาวสยามไม่มีศิลปในการขับร้องเลย  วิชาดนตรีไม่ค่อยเป็นที่เข้าใจในเมืองสยาม อย่างเช่นวิชาเรขาคณิต และวิชาดาราศาสตร์ เขาสร้างบทเพลงขึ้นด้วยปัญญาอันเฉียบแหลม แต่ไม่รู้จักวิธีสร้างโน๊ตเก็บเสียง ตามมาตราเพลงไว้ ไม่มีจังหวะจะโคนไม่มีเสียงลงลูกคอ แต่บางครั้งก็ร้องเอื้อนโดยไม่มีเนื้อเพลงเหมือนอย่างเราอยู่บ้างเหมือนกัน  เพลงร้องของชาวสยามไม่มีที่มีเสียงทุ้มมาก ๆ  ล้วนแต่มีเสียงค่อนข้างสูง
            ๒. ไม่มีการแยกเล่นแต่ลำพังในวงดนตรี  ชาวสยามเช่นเดียวกับชาวจีน คือไม่รู้จักแยกเล่นเครื่องดนตรีชนิดต่าง ๆ ในวงและไม่รู้จักการขับร้องประสานเสียง ซึ่งแต่ร้องไปพร้อม ๆ กันเท่านั้น
            ๓. เครื่องดนตรี ซอสามสาย ปี่ ฆ้อง  ชาวสยามมีเครื่องดนตรีฝีมือหยาบ ๆ เหมือนไวโอลินสามสาย เรียกว่า ซอ  กับเครื่องเป่าเสียงแหลม เรียกว่า ปี่ เล่นควบไปกับฆ้อง ทำด้วยทองแดง มีผู้เล่นคนหนึ่งใช้ไม้สั้น ๆ ตีไปตามจังหวะ ฆ้องนี้ผูกเชือกแขวนไว้ แต่ละใบมีคานสอดพาดอยู่บนขาตั้งสองด้าน ใบหนึ่งเรียกว่า โฉ่ง ฉ่าง อีกใบหนึ่งบางหว่า กว้างกว่า เสียงทุ้มกว่า เรียกว่า ฆ้อง
            ๔. ตะลุงปุงปัง  ในวงดนตรีมีกลองอีกสองชนิด คือ ตะลุงปุงปัง และตะโพน ไม้ที่ทำตะลุงปุงปัง มีขนาดกลองรำมะนา แต่ขึงหนังทั้งสองหน้สเหมือนกลองจริง ๆ และสองข้างตัวไม้มีลูกตุ้มตะกั่วผูกเชือกติดอยู่ มีคานไม้เสียบเป็นคันถือ คนเล่นหมุนคันไม้กลับไปมา ลูกตุ้มก็จะแกว่งไปกระทบ หน้ากลองทั้งสองด้าน
            ๕. ตะโพน  รูปร่างเหมือนถังไม้ (ที่ใช้หมักเหล้า)  มีเชือกผูกโยงแขวนคอไพล่มาไว้ข้างหน้าผู้เล่น แล้วใช้กำปั้นทุบหน้ากลองทั้งสองหน้า
            ๖.  เครื่องดนตรีประกอบด้วย ลูกฆ้อง  เรียกว่า พาทย์ฆ้อง ลูกฆ้องผูกไว้ต่อๆ กันกับไม้สั้น ๆ ติดตั้งในทางราบ อยู่บนขอบไม้รูปครึ่งวงกลม ผู้เล่นนั่งขัดสมาธิอยู่ตรงกลาง แล้วตีลูกฆ้องด้วยไม้สองอันด้วยมือทั้งสอง ดูเหมือนว่าเครื่องดนตรีชนิดนี้มีเพียงห้าเสียง ระดับเสียงเป็นคู่กันไป
            ๗. เครื่องประโคมโดยเสด็จ ฯ  เพลงเดินที่ใช้ประโคมเมื่อคณะฑูต (ฝรั่งเศส)  เข้าไปในพระราชวังนั้น เป็นเสียงของเครื่องดนตรีดังกล่าว บรรเลงขึ้นพร้อมกัน แม้แปลกหูแต่น่าฟัง โดยเฉพาะอย่างยิ่งเสียงที่ก้องไปในแม่น้ำ
            ๘. การร้องขับประกอบดนตรี   บางทีก็ใช้ไม้สองชิ้นสั้น ๆ  เรียกว่า กรับ ขยับให้กระทบกันไปพร้อม ๆ กับขับร้องเพลง ผู้ร้องเพลงเรียกว่า ช่างขับ  พวกราษฎรพอใจขับร้องเล่นในตอนเย็น ตามลานบ้าน พร้อมด้วยกลองชนิดหนึ่งเรียกว่า โทน  เขาถือโทนไว้ในมือซ้าย แล้วใช้กำปั้นขวาทุบหน้ากลองเป็นระยะ ๆ โทนนั้นทำด้วยดิน (เผา)  รูปร่างเหมือนขวด แต่ไม่มีก้น แต่หุ้มหนังแทน มีเชือกผูกรัดกระชัยไว้กับคอ (ขวด) นั้น
            ๙. แตร และกลอง  ชาวสยามชอบแตรของเราเป็นที่สุด แตราของเขานั้นมีขนาดเล็ก และเสียงแหลม เรียกว่า แตร นอกจากนี้ยังมีกลองแท้ ๆ อีกเรียกว่า กลอง  กลองของเขาจะมีขนาดย่อมกว่าของเรา แต่ก็มิได้ใช้คล้องไหล่  หากเอาหน้ากลองด้านหนึ่งตั้งลงกับพื้น แล้วตีอีกหน้าหนึ่ง คนตีนั่งขัดสมาธิอยู่หน้ากลอง เขาใช้กลองนี้ตีควบไปกับการร้องด้วย และจะทำเฉพาะในการฟ้อนรำเท่านั้น
            ๑๐. ชาวสยามมีเครื่องประโคมเทียมเข้าในขบวนแห่  ในวันที่คณะฑูต (ฝรั่งเศส)  เข้าเฝ้าพระเจ้ากรุงสยาม เป็นครั้งแรก ในลานพระราชมณเฑียรชั้นใน เห็นคนตั้งร้อยหมอบอยู่เป็นแถว  บางคนถือแตรเล็่กฝีมือหยาบ ๆ ไว้เพื่ออวดโดยไม่ได้เป่าเลย  บางคนมีกลองใบยอ่ม ๆ วางไว้ตรงหน้า แต่ไม่เห็นได้ตี
            ๑๑. การกรีฑา  ชาวสยามมิได้ฝึกฝนการกรีฑา หรือการกีฬาบริหารร่างกาย ยิ่งไปกว่าการบริหารจิตใจเลย เขาไม่รู้จักวิชาขี่ม้า สาตราวุธก็ไม่มี พระเจ้าอยู่หัวจะพระราชทานให้ก็ต่อเมื่อบุคคลนั้น มีทุนทรัพย์พอที่จะซื้อหามาได้เท่านั้น  และจะฝึกท่าการใช้สาตราวุธ ก็แต่โดยพระราชบัญชาสถานเดียว ชาวสยามไม่ยืนยิงปืนเล็กยาวเลย จะยิงปืนก็ต้องคุกเข่าข้างหนึ่งลงกับพื้นดิน มักจะเป็นท่านั่งทับส้นไว้ข้างหนึ่ง ขาอีกข้างหนึ่งเหยียดไปข้างหน้า ไม่ได้ย่อเข่า เดินแถวก็ไม่ค่อยจะเป็น ไม่รู้จักที่จะวางเท้าอย่างไร  ให้สง่าผ่าเผย เพราะติดนิสัยยอบย่อตัวจนเคยชิน  ครูทหารชาวฝรั่งเศสเป็นผู้สอนให้ชาวสยามยืนตรงถืออาวุธ  และก่อนหน้าที่เรือกำปั่นของพระเจ้ากรุงฝรั่งเศสจะมาถึงประเทศสยามนั้น แม้แต่ทหารยามก็ยังนั่งกับพื้นดินอยู่ ไม่เพียงแต่จะมิได้ฝึกวิ่งเท่านั้น แม้แต่การเดินก็มิได้ฝึกกัน การชกมวยปล้ำ และมวยหมัดกับศอก เป็นอาชีพหากินของพวกนักมวยเท่านั้น
            การแข่งเรือดูเหมือนจะเป็นกีฬาอย่างเดียวของชาวสยาม การพายเรือกับการแจวเรือยึดกันเป็นอาชีพ ได้ตั้งแต่อายุได้ ๔ - ๕ ขวบ  ดังนั้น เขาจึงแจวเรือได้สามวันสามคืน โดยไม่ต้องหยุดพักผ่อน
บทที่สิบสาม ฝีมือในการช่าง
            ๑. ชาวสยามเป็นช่างที่เลว เพราะเหตุใด  ในกรุงสยามไม่มีบริษัทหรือองค์การรวมช่างฝีมือให้เป็นปึกแผ่น และวิชาช่างก็ไม่เจริญในหมู่ชาวสยาม มิใช่เนื่องจากความเกียจคร้านของพวกเขาอย่างเดียว หากเนื่องจากรัฐบาลของเราด้วย โดยเหตุที่ทรัพย์สินของประชาชนไม่อยู่ในฐานะที่ปลอดภัย นอกจากซ่อนเร้นปิดบังไว้อย่างมิดชิดเท่านั้น ทุกคนจึงมีความเป็นอยู่อย่างง่าย ๆ วิชาช่างทุกสาขาจึงไม่สู้มีความจำเป็นแก่พวกเขาเท่าใดนัก และช่างก็ไม่รู้มูลค่าของงานที่เขาต้องลงทุนลงแรงไป ยิ่งไปกว่านั้นชายฉกรรจ์ต้องไปทำงานหลวงเสียปีละหกเดือน ไม่มีใครกล้าแสดงตนว่า เป็นช่างผู้ชำนาญในวิชาใดวิชาหนึ่ง ด้วยเกรงว่าจะถูกใช้งานไปชั่วนาตาปี โดยมิได้รับค่าตอบแทนแต่ประการใด และโดยเหตุที่บรรดาลูกทั้งหลานถูกจ่ายให้ไปทำงานจิปาถะ ทุกคนจึงต้องขวนขวายฝึกตนให้รู้จักทำงานเป็นอย่างละนิดอย่างละหน่อย พอให้หลังพ้นหวายเท่านั้น ชาวสยามจึงไม่รู้งานและไม่ประสงค์จะรู้งานอย่างอื่น นอกจากงานที่ตนถูกใช้ให้ทำจำเจอยู่เท่านั้น เขาไม่เดือดร้อนอะไร แม้จะใช้ลูกมือสัก ๕๐๐ คน ระดมทำงานอยู่หลายเดือน โดยที่ชาวยุโรปเพียงไม่กี่คนซึ่งได้รับค่าแรงดี อาจทำเสร็จในเวลาไม่กี่วัน ถ้ามีชาวต่างประเทศไปฝึกสอน หรือแนะนำให้ใช้เครื่องจักรยนตร์กลไก เขาก็จะลืมวิธีใช้เสียทันทีที่พระเจ้าอยู่หัวทรงลืมไปแล้ว
            ๓. กระจกหน้าต่างแก้วเจียระไนของจีน  ประกอบด้วยเส้นกระจกใหญ่ขนาดเส้นฟางข้าว เรียงขนานไปในทางเดียวกัน ใช้กระดาษกาวเชื่อมหัวต่อเช่นเดียวกับที่เราเชื่อมอัดแผ่นกระจกเข้ากับกรอบหน้าต่างของเรา บางทีก็เขียนรูปภาพทับลงบนกระจกเหล่านี้ มักใช้ทำฉากลับแล หลังฉากจะจุดโคมไฟตั้งทิ้งไว้
            ๔. ชาวสยามใช้โลหะธาตุอย่างไร  ชาวสยามรู้จักใช้และนำไปหล่อรูปต่าง ๆ โดยหุ่นพิมพิ์แล้วหุ้มองค์พระปฏิมากร ซึ่งสร้างด้วยอิฐและปูนขนาดใหญ่ โดยเขาแผ่ออกได้บางมาก เครื่องราชูปโภคบางชิ้นของพระเจ้ากรุงสยาม และฝักดาบที่ทำด้วยเหล็กกับด้ามกฤช ที่พระราชทานให้แก่ขุนนาง และแก่ชาวต่างประเทศบางคนก็หุ้มด้วยแผ่นทองคำหรือแผ่นเงิน ส่วนงานช่างทองรูปพรรณก็พอเป็นกันบ้าง แต่ไม่รู้จักขัดเพชรพลอย และเจียระไนแต่ประการใด
            ๕. ชาวสยามเขียนอักษรบนแผ่นทองคำอย่างไร  ชาวสยามเป็นช่างกาไหล่ทองชั้นดี และรู้จักวิธีตีแผ่ทองคำเป็นแผ่นบางได้ดีพอใช้ ทุกครั้งที่พระเจ้ากรุงสยามจะทรงมีพระราชอักษรสารไปยังกษัตริย์องค์อื่น พระองค์จะโปรดให้จารึกข้อความศุภอักษรในสุพรรณบัฏ อันบางราวกับแผ่นกระดาษ ตัวอักษรที่จารึกลงนั้นกระทำโดยวิธีกดลากปลายเหล็กจารไปทื่อๆ เช่นกับที่เราเขียนคำจารึกในแผ่นศิลา
            ๖. ชาวสยามเป็นช่างตีเหล็กที่ไม่ดีและไม่รู้จักวิธีฟอกหนัง  เขาใช้เหล็กที่หล่อแต่เพียงครั้งแรกครั้งเดียวเท่านั้น เพราะชาวสยามเป็นช่างตีเหล็กที่ไม่ดีเลย ม้าของเขาก็มิได้ใส่เกือก มีแต่โกลนทำด้วยเส้นเชือกและบังเหียนอย่างหยาบ ๆ เท่านั้น ไม่มีเครื่องอานที่ดีกว่านี้ค่าที่ไม่รู้จักวิธีฟอกหนังและวิชาช่างหนังแต่ประการใดในกรุงสยามเลย
            ๗. ชาวสยามทอผ้าด้วยด้ายเส้นหยาบบ้าง ไม่มีการทอผ้าด้ายเส้นละเอียดเลย  ด้ายที่ปั่นใช้กันมีแต่เส้นใหญ่ ๆ แถมแต้มสีเป็นลวดลายให้เลอะเทอะไม่น่าดู และทอเฉพาะแต่ในพระนครเท่านั้น ไม่เห็นมีการทอด้วยหลอดไหม ส่วนขนแกะหรือพรมกันเลย ขนแกะก็หายาก ชาวสยามเข้าใจการปักกรองและภาพฝีมือนั้นก็ดูงามตาดี
            ๘. ภาพจิตรกรรมของชาวสยามและชาวจีน  ได้เห็นภาพจิตรกรรมฝาผนังอันงดงามในโบสถ์หลังหนึ่ง สีจัดมาก ไม่มีส่วนสัดเหมาะสมกับรูปคน รูปบ้าน รูปต้นไม้จริง ๆ
            ชาวสยามกับชาวจีน  ไม่รู้จักวาดภาพสีน้ำมัน และเป็นช่างเขียนฝีมือเลว ชาวสยามได้เสริมสิ่งที่วิจิตรพิสดารลงในภาพวาด เขาคิดเขียนต้นไม้ ดอกไม้ นก และสัตว์อื่น ๆ ซึ่งไม่มีตัวตนในโลก
บทที่สิบสี่ การค้าขายของชาวสยาม
            ๑. การหาปลากับค้าขายเป็นอาชีพสองอย่างที่ชาวสยามทำอยู่แทบทุกคน  แต่การค้าขายภายนอก พระเจ้ากรุงสยามทรงผูกขาดไว้แทบทั้งสิ้น การค้าขายภายในเป็นสิ่งเล็กน้อยมาก ไม่ทำให้ผุ้ใดสร้างสมบัติไว้มากมาย ความเป็นอยู่อย่างง่าย ๆ ทำให้ชาวสยามมิได้ขวนขวายประกอบงานช่างส่วนใหญ่ให้เป็นลำเป็นสัน เป็นเหตุให้ชาวสยามไม่ขวนขวายในการขายสินค้าอันจำเป็นแก่ชาวยุโรป
            ๒. ชาวสยามเขียนหนังสือสัญญาเงินกู้อย่างไร  ในการกู้ยืม มีบุคคลที่สามเป็นผู้เขียนหนังสือสัญญา และเพียงเท่านี้ก็พอที่จะพิจารณากันในศาลได้ ด้วยศาลจะสันนิษฐานไว้ก่อนเป็นการตรงกันข้ามกับคำที่ลูกหนี้ปฏิเสธ โดยอาศัยองค์พยานสองประการ จากตัวหนังสือสัญญา และผู้เขียนหนังสือสัญญา
            ๓. อะไรเป็นลายมือชื่อของชาวสยาม ชาวสยามมิได้ลงลายมือชื่อในหนังสือใด ๆ และไม่มีการประทับตราในหนังสือส่วนบุคคล จะมีแต่ตุลาการเท่านั้น ซึ่งพระเจ้าแผ่นดินพระราชทานให้เป็นตราประจำตำแหน่ง ส่วนเอกชนก็ทำเป็นแกงไดไว้เท่านั้น เป็นการลงนามย่อที่นิยมใช้ และแต่ละคนจำแกงไดที่ตนขีดไว้ได้
            ๔. ไม่มีเจ้าพนักงานทำหนังสือบริคณห์  ชาวสยามมิค่อยได้ซื้อขายอสังหาริมทรัพย์กัน จึงไม่มีความจำเป็นต้องมีหนังสือสัญญาในระยะยาว และไม่มีความจำเป็นต้องมีเจ้าหนักงานเพื่อการนี้
            ๕. การค้าเล็ก ๆ น้อย ๆ  ชาวสยามไว้ใจกันมาก ถึงขนาดที่ตลาดปสานผู้ขายไม่ได้นับเงินของผู้ซื้อ และผู้ซื้อก็ไม่จู้จี้เลือกสินค้า
            ๖. ชาวสยามไม่ใช้ไม้หลาวัดผ้า ตลาดเริ่มติดตั้งแต่ห้าโมงเย็นไปถึงสอง - สามทุ่ม เขาซื้อผ้าฝ้ายและผ้าป่านกันทั้งม้วน และถือว่าอนาถามากถ้าจะซื้อผ้ากันคราวละแขน อันหมายถึงศอกกับศอก
            ๗. ชาวสยามมีไม้วาสำหรับวัดอะไรต่าง ๆ โดยเฉพาะใช้วัดถนน  ไม้วายาวเท่ากับหนึ่งตัวซ์ (มาตราวัดโบราณ ยาว ๑.๙๔๙ เมตร) เขาใช้ไม้วานี้วัดในการก่อสร้าง การรังวัดที่ดิน และอาจใช้วัดอย่างอื่น ๆ ด้วย โดยเฉพาะถนนหนทางหรือแม่น้ำลำคลอง จากกรุงสยาม (อยุธยา) ถึงเมืองละโว้ ทุก ๆ ลี้จึงมีไม้หลักปักหมายไว้ มีป้ายตอกบอกจำนวนลี้ไว้
            ๘. ชาวสยามใช้ทะนานตวงข้าวและเหล้า  ชาวสยามใช้กะโหลกมะพร้าว หรือทะนานเป็นเครื่องตวงเมล็ดพันธ์ และเครื่องดื่ม เขาสอบความจุของทะนานด้วยเบี้ยขนาดย่อม ซึ่งใช้เป็นเงินย่อยในเมืองสยาม ทะนานหนึ่งจุได้พันเบี้ย บางทะนานห้าร้อยเบี้ย การตวงข้าวใช้กระบุงเรียกว่าสัด ทำด้วยไม้ไผ่สาน
            การตวงเหล้าใช้ครุ เรียกว่า คะนาน หนึ่งในสี่คะนานเรียกว่า แล่ง และสี่สิบสัดเท่ากับหนึ่งบั้น สี่สิบบั้นเป็นหนึ่งเกวียน กล่าวว่าข้าวหนึ่งบั้นหนักร้อยชั่ง ตกประมาณ ๒๒๕ ปอนด์ ข้าวหนัก ๑ ปอนด์ พอกินได้ในหนึ่งวัน และมีราคาเพียงสิอาร์ด
            ๙. ชาวสยามใช้เงินตราเป็นเครื่องชั่งน้ำหนัก  เงินตราของเขามีลักษณะไม่น่าดูเลย น้ำหนักที่ชั่งได้เท่ากับจำนวนเงินตรา ที่นำไปใช้เป็นลูกชั่ง จึงใช้ชื่อ ๆ เดียวกัน