สถานการณ์เมื่อใกล้สิ้นสุดสงคราม

                ในปลายปี พ.ศ. 2487 ถึงกลางปี พ.ศ. 2488  ญี่ปุ่นรู้ตัวดีว่าจะแพ้สงคราม
จึงได้เตรียมการเข้าปลดอาวุธกองทัพไทย หลังจากถอนตัวจากพม่าโดย จอมพล เคานต์ เทรา อุชิ  ผู้บัญชาการทหารสูงสุด กองกำลังญี่ปุ่นด้านทักษิณ  ได้มอบอำนาจในการปลดอาวุธกองทัพไทยให้แก่ พลโท นากามูระ ผู้บัญชาการทหารญี่ปุ่นประจำประเทศไทยแต่ผู้เดียว
                ในพระนครทหารไทยเตรียมพร้อมที่จะต่อสู้กับทหารญี่ปุ่น ฝ่ายเสรีไทยกำลังเตรียมตัวที่จะเข้าต่อสู้กับ
ญี่ปุ่นโดยเปิดเผย และตำรวจสันติบาลได้เข้าคุมจุดสำคัญที่มีนายทหารชั้นผู้ใหญ่ของญี่ปุ่นพักอาศัยอยู่
                สำหรับความช่วยเหลือจากฝ่ายสัมพันธมิตรด้านเอเซียตะวันออกเฉียงใต้ ในบังคับบัญชาของพลเรือเอก
ลอร์ด หลุยส์ เมาท์แบตเทน  ได้แจ้งให้ฝ่ายไทยทราบว่า ในขั้นต้นฝ่ายสัมพันธมิตรจะช่วยเหลือได้เฉพาะแต่
กำลังทางอากาศคือ เครื่องบินและพลร่มเท่านั้น ส่วนกำลังทางพื้นดิน ขึ้นอยู่กับการปฏิบัติการของกองทัพที่ 14
ของอังกฤษ ซึ่งกำลังรุกทางด้านพม่า และการยกพลขึ้นบกที่เกาะสิงคโปร์กับแหลมมลายูอีกด้านหนึ่ง ดังนั้น
ทัพไทยต้องช่วยตัวเองให้มาก
                แผนการจัดตั้งรัฐบาลชั่วคราวของไทยเมื่อฝ่ายสัมพันธมิตรรุกใหญ่นั้น ฝ่ายอังกฤษเห็นว่า
ควรไปตั้งทางด้านทิศตะวันตกของประเทศ เพื่อร่วมมือกับกองทัพที่ 14 ของอังกฤษ  และต่อไปอาจย้ายไปตั้งอยู่ในประเทศอินเดีย แต่ฝ่ายสหรัฐ ฯ เห็นว่าควรไปตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันออกของประเทศ

การดำเนินการของฝ่ายไทยก่อนสงครามยุติ
                การต่อต้านญี่ปุ่นของไทยได้เริ่มตั้งแต่ญี่ปุ่นบุกประเทศไทย แม้ว่าในระยะต่อมา
ไทยจำเป็นต้องจำยอมร่วมเป็นพันธมิตรของญี่ปุ่นเนื่องด้วยสถานะการณ์บีบบังคับ แต่ในขณะเดียวกันแนวความคิดในการต่อต้านญี่ปุ่น เพื่อรักษาไว้ซึ่งเอกราชและอธิปไตย ก็ได้ดำเนินการต่อมาในรูปแบบต่าง ๆ  โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การดำเนินการในทางลับที่เรียกว่า ขบวนการใต้ดิน ทั้งภายในและภายนอกประเทศ  โดย จอมพล ป.พิบูลสงคราม  และขบวนการเสรีไทย
                ได้มีการให้คณะนายทหารไทยจำนวนหนึ่งออกไปติดต่อกับกองพลที่ 93 ของจีน ครั้งแรกเมื่อวันที่
18 มกราคม 2487  หลังจากที่ได้มีการประสานงานเมื่อเดือนมีนาคม 2486  ซึ่งได้รับการตอบสนองจาก
จอมพล เจียงไคเช็ค จากจุงกิงว่า  "ยินดีติดต่อด้วย ดีใจที่จะได้ทราบความจริง เพราะมัวหลงรบกันอยู่ 2 ปี
เสียผู้คนและอาวุธยุทโธปกรณ์ไปมากมาย ขอให้ฝ่ายไทยเริ่มดำเนินการติดต่อได้ แต่บัดนี้"   ต่อมาเมื่อวันที่  5 กุมภาพันธ์ 2487  คณะผู้ติดต่อของไทยก็ได้เข้าพบผู้บัญชาการกองพลที่ 93 พร้อมด้วยนายทหารจีนชั้นผู้ใหญ่  การพบปะเจรจาเป็นไปด้วยดี  ฝ่ายจีนแจ้งว่า ฝ่ายจีนและสัมพันธมิตรเห็นใจไทยอยู่แล้ว และจะช่วยแจ้งให้ทางอังกฤษและสหรัฐ ฯ  ทราบความจริงตามที่ฝ่ายไทยต้องการ
                การพบกับฝ่ายจีนครั้งสำคัญเป็นการพบเมื่อวันที่ 2 เมษายน 2487 คณะผู้แทนกองบัญชาการทหารสูงสุด ได้ไปพบกับผู้บัญชาการกองพลที่ 93 มีการตกลงกันในด้านการทหาร โดยกำหนดเอาแนวแม่น้ำลำ - แม่น้ำโขง - ปางสัจจา  และเส้นเขตแดนระหว่างแคว้นยูนนานของจีนกับประเทศพม่าเป็นเส้นปันแดนของแต่ละฝ่ายไม่ให้
ล่วงล้ำกัน นอกจากนี้ยังแจ้งให้ฝ่ายไทยทราบว่า ทางฝ่ายสัมพันธมิตรกำลังเตรียมการรุกใหญ่ กองทัพจีนได้จัดกำลังไว้  10 กองพล  สำหรับการรุกเข้าทางเหนือของประเทศพม่าทางด้านเมือง ลา เฉียว เพื่อสมทบกับกำลังของอังกฤษ ซึ่งจะทำการรุกจากพรมแดนประเทศอินเดีย
            นอกจากนี้จอมพล ป.พิบูลสงคราม ยังได้จัดตั้งกองทัพที่ 2 และกองพลที่ 7  ขึ้นตามแผนยุทธการที่ 7  เตรียมร่วมมือกับกองทัพจีน เพื่อขับไล่ญี่ปุ่นออกไปจากดินแดนไทย  กับได้ดำริที่จะย้ายเมืองหลวงไปตั้งที่จังหวัดเพชรบูรณ์  แต่การย้ายเมืองหลวงก็ล้มเลิกไป เมื่อจอมพล ป.พิบูลสงคราม พ้นจากอำนาจหน้าที่ในรัฐบาล การติดต่อระหว่างกองทัพไทยกับกองทัพจีน ตามนโยบายของ จอมพล ป.พิบูลสงคราม  ก็ต้องระงับไปโดยปริยาย
            ทางด้านกองทัพรัฐบาลซึ่งมีนาย ควง อภัยวงศ์ เป็นนายกรัฐมนตรี ได้ยกเลิกตำแหน่งผู้บัญชาการทหารสูงสุด และแปรสภาพเป็นกองทัพใหญ่ โดยแต่งตั้งให้ พลเอก พจน์ พหลโยธิน (พระยาพหลพลพยุหเสนา) ดำรงตำแหน่งแม่ทัพใหญ่
            ทางด้านกองทัพพายัพ ได้มีการโยกย้ายนายทหารชั้นผู้ใหญ่หลายนาย  สำหรับการติดต่อกับกองทัพจีนนั้น  แม่ทัพกองทัพพายัพได้มีคำสั่งถึงกองพลที่ 3 ว่า คงให้ทำต่อไปตามเดิม แต่รัฐบาลจะไม่รับรู้ และรับผิดชอบด้วย ให้ถือว่าเป็นการทำกันเอง ดังนั้น ผู้บัญชาการกองพลที่ 3  จึงสั่งให้ระงับการติดต่อกับกองทัพจีนไว้ก่อน
            ในด้านการปฎิบัติต่อเสรีไทย ทั้งสายสหรัฐ และสายอังกฤษ  จอมพล ป.พิบูลสงคราม ได้ให้การสับสนุนอย่างลับ ๆ  ได้สั่งให้แต่ละฝ่ายช่วยเหลือสมาชิก ขบวนการเสรีไทยที่ลอบเข้ามาในประเทศ ให้ได้รับความสะดวกในการปฎิบัติการ และให้ได้รับความปลอดภัย
          ในวันที่ 15 สิงหาคม 2488  ญี่ปุ่นได้ประกาศยอมจำนนต่อฝ่ายสัมพันธมิตรโดยไม่มีเงื่อนไข

ไทยประกาศสันติภาพ

            รัฐบาลได้รับดำเนินการประกาศสันติภาพในวันที่ 16 สิงหาคม 2488 มีสาระสำคัญคือ  การประกาศสงครามของไทยต่ออังกฤษและสหรัฐอเมริกา เมื่อวันที่ 25 มกราคม 2485 เป็นโมฆะ เนื่องจากประเทศไทยเคยมีนโยบายอันแน่วแน่ที่จะรักษาความเป็นกลาง และจะต่อสู้การรุกรานของต่างประเทศทุกวิถีทาง  ซึ่งได้แสดงให้เห็นประจักษ์แล้วเมื่อวันที่ 8 ธันวาคม 2484  ได้มีการต่อสู้การรุกรานทุกแห่ง  ทหาร  ตำรวจ และประชาชนพลเมือง  ได้เสียชีวิตไปในการนี้เป็นอันมาก  การประกาศสงครามดังกล่าวเป็นการผิดจากเจตจำนงของประชาชนชาวไทย  ไม่ผูกพันประชาชนชาวไทย ในส่วนที่เกี่ยวกับสหประชาชาติ ประเทศไทยได้ตัดสินใจที่จะให้กลับคืนสัมพันธไมตรีอันเคยมีมาก่อนวันที่ 8 ธันวาคม 2484 และพร้อมที่จะร่วมมือเต็มที่กับสหประชาชาติ ในการสถาปนาเสถียรภาพในโลก  บรรดาดินแดนที่ญี่ปุ่น ได้มอบให้ไทยครอบครอง ประเทศไทยพร้อมที่จะให้คืนกลับไป ส่วนบรรดากฎหมายอันมีผลเป็นปฎิปักษ์ต่อสหรัฐ ฯ  บริเตนใหญ่ และเครือจักรวรรดิ์ ก็จะพิจารณายกเลิก  บรรดาความเสียหาย จากกฎหมายเหล่านั้น ก็จะได้รับการชดใช้โดยธรรม

ท่าทีของสัมพันธมิตรต่อไทยหลังสงครามยุติ
            เนื่องจากอังกฤษได้รับผลกระทบกระเทือนมากกว่า สัมพันธมิตรอื่นใด ในระหว่างสงคราม   ดังนั้น เมื่อสงครามยุติลง อังกฤษจึงยังคงถือว่ามีสถานะสงครามกับไทย และมุ่งที่จะเรียกร้องคิดบัญชีกับประเทศไทย อย่างเต็มที่
            เมื่อวันที่ 3 กันยายน 2488 อังกฤษได้ส่งกองพลที่ 7 (อินเดีย)  เข้ามาปลดอาวุธกองทัพญี่ปุ่น ในประเทศไทยและพลเรือเอก ลอร์ด หลุยส์ เมาท์แบตเทน ก็ได้ยื่นร่างข้อตกลง (Preliminary Military  Agreement)  รวม 21 ข้อ  ต่อคณะผู้แทนทางหารของไทย ที่เดินทางไปทำความตกลงกับฝ่ายสัมพันธมิตรที่เมือง แคนดี้ ในเกาะลังกา  ข้อตกลงดังกล่าวเป็นเงื่อนไขการยอมแพ้ โดยรวมยิ่งกว่าเรื่องการทหารโดยตรง
            ส่วนสหรัฐ ฯ ยังเห็นประเทศไทยในฐานะเป็นมิตรมากกว่าอังกฤษ ดังจะเห็นได้จากคำแถลงของนาย เบอร์นส์ (Byrnes)  รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศสหรัฐ ฯ  เมื่อวันที่ 19 สิงหาคม 2488  ซึ่งกล่าวว่า  ตลอดเวลา 4 ปีที่แล้วมา  รัฐบาลสหรัฐ ฯ ถือว่าประเทศไทยมิใช่ศัตรู แต่เป็นประเทศที่จะต้องปลดปล่อยจากศัตรู เมื่อบัดนี้ ประเทศไทยได้รับการปลดปล่อยแล้ว  รัฐบาลสหรัฐ ฯ เชื่อว่าประเทศไทยจะกลับเข้าสู่สถานะเดิม ในวงสังคมชาติอิสสระ มีอธิปไตย และเอกราช
            ดังนั้น สหรัฐ ฯ จึงมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในการช่วยเหลือไทย ผ่อนหนักให้เป็นเบาจากการบีบคั้นของ อังกฤษและจีน  โดยเฉพาะความกดดันด้านจีน มีผลกระทบต่อเสถียรภาพของไทย โดยมุ่งหวังที่จะให้ไทยอยู่ในเขตอำนาจการปฎิบัติการของตน และเตรียมส่งกองทัพจีนเข้ามาปลดอาวุธทหารญี่ปุ่นในประเทศไทย รัฐบาลไทยจึงได้ตกลงใจปลดทหารไทย ซึ่งในขณะนั้นปฎิบัติการอยู่ เหนือเส้นขนานที่ 16 (ซึ่งตามการประชุมที่ปอตสดัม เมื่อปลายเดือนกรกฎาคม 2488 จีนจะรับผิดชอบพื้นที่เหนือเส้นขนานที่ 16 ขึ้นไป)  โดยรีบด่วนเพื่อป้องกันการปะทะกับทหารจีน
            ปัญหาเรื่องเขตอำนาจของยุทธบริเวณของจีนด้านประเทศไทย  สหรัฐ ฯ ได้ยื่นมือเข้ามาตัดสินปัญหาดังนี้
            หากการปลดอาวุธของกองกำลังทหารญี่ปุ่น ถือตามการแบ่งเขตรับผิดชอบของกองบัญชาการทหารสูงสุด ฝ่ายสัมพันธมิตรแล้ว  ประเทศไทยจะถูกแบ่งออกเป็นสองส่วน  อาจเกิดความปั่นป่วนไม่สงบขึ้นได้ ดังนั้น  ต่อมาเมื่อวันที่ 2 กันยายน 2488  ประธานาธิบดีทรูแมน แห่งสหรัฐ ฯ จึงได้ออกคำสั่งทั่วไปที่ 1 กำหนดให้กองกำลังญี่ปุ่นตลอดทั่วประเทศไทย ทำการยอมจำนนต่อผู้บัญชาการทหารสูงสุดฝ่ายสัมพันธมิตร ด้านเอเซียตะวันออกเฉียงใต้แต่ผู้เดียว