จังหวัดพิษณุโลกมีมรดกทางธรรมชาติที่สำคัญได้แก่ภูเขา แหล่งน้ำ และป่าไม้ เป็นจำนวนมากพอประมวลได้ดังนี้
ภูเขา

            พื้นที่ภูเขาตอนกลาง  ส่วนใหญ่เป็นทิวเขาสั้น ๆ ไม่สูงนัก มีเขาช่องลม เขาอุโมง เขาคันโช้ง เขาสมอแครง และเขาฟ้า ตั้งอยู่ในเขตอำเภอวัดโบสถ์ และอำเภอวังทอง เป็นแหล่งท่องเที่ยวตามธรรมชาติ มีพื้นที่ราบที่สำคัญคือ ที่ราบหุบเขาทรัพย์ไพรวัลย์ อยู่ในเขตอำเภอวังทอง เป็นพื้นที่ราบที่มีความอุดมสมบูรณ์มาก
            พื้นที่ภูเขาทางตะวันออก  ส่วนใหญ่เป็นทิวเขา ที่ต่อเนื่องมาจากทิวเขาทางตอนใต้ของจังหวัดอุตรดิตถ์ เป็นทิวเขาขนาดใหญ่มีความยาวมาก และมีความสูงมากกว่าพื้นที่ตอนกลาง มีเขาค้อ เขาหนองกกไฮ เขาภูไก่ห้อย และเขาภูขัด ส่วนใหญ่อยู่ในเขตอำเภอนครไทย และอำเภอชาติตระการ เป็นต้นกำเนิดของแม่น้ำแควน้อย แม่น้ำเข็ก และแม่น้ำสาขา มีที่ราบหุบเขาที่สำคัญคือ ที่ราบหุบเขานครไทย และที่ราบหุบเขาชาติตระการ มีแม่น้ำแควน้อย และแม่น้ำเข็กไหลผ่าน เป็นที่อุดมสมบูรณ์เหมาะแก่การปลูกพืชไร่มาก
แหล่งน้ำ
            แหล่งน้ำในเขตจังหวัดพิษณุโลก ประกอบด้วย แม่น้ำสำคัญ ๕ สาย หนองบึง และอ่างเก็บน้ำต่าง ๆ

            แม่น้ำน่าน  มีต้นกำเนิดจากบริเวณเทือกเขาผีปันน้ำ ทิวเขาหลวงพระบาง และทิวเขาเพชรบูรณ์ แล้วไหลลงทางใต้ผ่านจังหวัดน่าน และจังหวัดอุตรดิตถ์ แล้วไหลเข้าเขต จังหวัดพิษณุโลกทางตอนเหนือที่บ้านโคกเทียม อำเภอพรหมพิราม ผ่านอำเภอเมือง ฯ อำเภอบางกระทุ่ม แล้วไหลเข้าเขตจังหวัดพิจิตร แม่น้ำน่านช่วงที่ไหลผ่านจังหวัดพิษณุโลก ยาวประมาณ ๑๒๘ กิโลเมตร
            แม่น้ำยม  ต้นน้ำเกิดจากบริเวณเทือกเขาผีปันน้ำ แล้วไหลผ่านจังหวัดแพร่ และจังหวัดสุโขทัย จากนั้นได้ไหลเข้าเขตจังหวัดพิษณุโลก ที่บ้านวังท่าช้าง อำเภอบางระกำ แล้วไหลออกจากจังหวัดพิษณุโ่ลกที่บ้านวังสะพุง ในช่วงนี้แม่น้ำยมมีลำคลองสาขาหลายสายด้วยกัน ได้แก่ คลองบางแก้ว คลองวังแร่ คลองกรุงกรัก และคลองหนองขาม อยู่ในเขตอำเภอบางระกำ ทำให้พื้นที่ดังกล่าวเป็นแหล่งปลาน้ำจืดที่ชุกชมมาก
            แม่น้ำแควน้อย  ต้นน้ำเกิดจากภูเขาไก่ห้อย ไหลผ่านเทือกเขา และท้องทุ่งในเขตอำเภอชาติตระการ อำเภอนครไทย อำเภอวัดโบสถ์ และอำเภอพรหมพิราม แล้วไหลไปบรรจบแม่น้ำน่านที่บ้านแสงดาว อำเภอเมือง ฯ แม่น้ำแควน้อยมีความยาว ประมาณ ๑๘๕ กิโลเมตร
            แม่น้ำวังทอง   ต้นน้ำเกิดจากภูเขาพลูป่าหินอยู่ทางด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ของ จังหวัดพิษณุโลก ช่วงระยะต้นน้ำเรียกว่าแม่น้ำเข็ก ไหลผ่านเทือกเขาและป่าไม้ เกิดคลอง หนองบึงหลายแห่ง ไหลผ่านอำเภอวังทอง อำเภอบางกระทุ่ม แล้วไหลเข้าเขตจังหวัดพิจิตร มีความยาวประมาณ ๑๓๕ กิโลเมตร แม่น้ำวังทองก่อให้เกิดน้ำตกที่สำคัญ มีความสวยงาม มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักกันดีคือ น้ำตกชาติตระการ น้ำตกปากรอง น้ำตกแก่งโสภา น้ำตกปอย และน้ำตกสกุโณทยาน (น้ำตกวังนกนางแอ่น)
            แม่น้ำเหือง หรือแม่น้ำเหียงงา  มีต้นน้ำที่ภูเขาไก่ห้อย แล้วไหลไปทางทิศตะวันออก ผ่านป่าบริเวณจงอยปากนกแก้ว ในเขตแดนไทย ประมาณ ๒๐ กิโลเมตร แล้วไหลไปบรรจบแม่น้ำโขงนอกเขตแดนไทย
            แม่น้ำเหือง  ใช้เป็นเส้นเขตแดนระหว่างประเทศไทย กับประเทศลาว
            หนองบึง  ในเขตจังหวัดพิษณุโลก มีหนองบึงอยู่ ๓๒๐ แห่งด้วยกัน เป็นพื้นที่ประมาณ ๓๓,๐๐๐ ไร่ บึงที่สำคัญได้แก่ บึงราชนก ในเขตอำเภอวังทอง มีพื้นที่ประมาณ ๓,๐๐๐ ไร่
ป่าไม้
            พิษณุโลกมีป่าไม้ในเขตภูเขาและพื้นที่สูง มีพื้นที่ประมาณ ๕,๔๒๐ ตารางกิโลเมตร เป็นป่าดงดิบไม่ผลัดใบซึ่งเป็นป่าสนเขา ส่วนป่าประเภทผลัดใบเป็นป่าเบญจพรรณ มีสถานที่ท่องเที่ยวทางธรรมชาติอยู่เป็นจำนวนมาก มีอุทยานแห่งชาติ ๓ แห่งคือ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ๑ แห่ง วนอุทยาน ๔ แห่ง เขตห้ามล่าสัตว์ป่า ๒ แห่ง และสวนรุกขชาติ ๑ แห่ง

            อุทยานแห่งชาติทุ่งแสลงหลวง  มีพื้นที่ประมาณ ๗๘๙,๐๐๐ ไร่ อยู่ในเขตจังหวัดพิษณุโลก ประมาณ ๖๙๐,๐๐๐ ไร่ ครอบคลุมพื้นที่ อำเภอวังทอง และอำเภอนครไทย ประกาศเป็นอุทยานแห่งชาติเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๑๘ สภาพภูมิประเทศเป็นภูเขาใหญ่น้อยสลับซับซ้อน เป็นต้นน้ำลำธารหลายสายที่ไหลลงสู่แม่น้ำน่าน สถานที่ที่น่าสนใจมีดังนี้

            น้ำตกแก่งโสภา  เป็นน้ำตกที่สูงมากมี ๓ ชั้น จากหน้าผาหินรูปร่างแปลกตา เหมือนกับเอาแท่งหินรูปเหลี่ยมมาวางขวางทางน้ำ มีช่องลดหลั่นลงสู่พื้นล่างหลายระดับ บริเวณโดยรอบร่มรื่นสวยงามคงสภาพความเป็นธรรมชาติไว้อย่างดี
            ทุ่งแสลงหลวง  เป็นพื้นที่ทุ่งหญ้าโล่งขนาดใหญ่ มีพื้นที่ประมาณ ๑๐ ตารางกิโลเมตร

            ทุ่งโนนสน  เป็นทุ่งหญ้าขนาดใหญ่ มีพื้นที่กว่า ๑๐ ตารางกิโลเมตร เป็นแหล่งท่องเที่ยวที่มีธรรมชาติสวยงาม เหมาะแก่การเดินป่า และตั้งค่ายพักแรม

            ทุ่งนางพญา  เป็นทุ่งหญ้าโล่งขนาดใหญ่เช่นกัน มีพื้นที่ประมาณ ๕ ตารางกิโลเมตร เป็นป่าสนที่สมบูรณ์แห่งหนึ่ง ในช่วงปลายฤดูฝนต่อฤดูหนาว ทุ่งหญ้าจะมีความสวยงามเหมาะแก่การชมวิว และตั้งค่ายพักแรม
            ถ้ำเขาบ้านมุง  อยู่ในเขตอำเภอเนินมะปราง มีภูเขาสูงชันอยู่หลายลูก ภูเขาผาแดงมีถ้ำที่มีหินงอกหินย้อยเป็นหลืบซับซ้อนเรียกว่า ถ้ำดาวถ้ำเดือน อีกแห่งหนึ่งคือ ถ้ำพระบ้านวังแดง อยู่ในเขตตำบลชมพู มีความสวยงามมากเช่นกัน

            อุทยานแห่งชาติภูหินร่องกล้า  มีพื้นที่ประมาณ ๑๙๘,๐๐๐ ไร่ อยู่ในเขตจังหวัดพิษณุโลก ประมาณ ๑๔๐,๐๐๐ ไร่ นอกนั้นอยู่ในเขตจังหวัดเลย ภูหินร่องกล้ามียอดเขาสูงประมาณ ๑,๖๑๗ เมตร จากระดับน้ำทะเล เป็นแหล่งกำเนิดต้นน้ำลำธารหลายสาย เช่น ห้วยน้ำโซ ห้วยน้ำขมึน ห้วยออมสิงห์ ห้วยเหมือดโดน และห้วยหลวงใหญ่ บนภูหินร่องกล้าจะมีอากาศเย็นตลอดปี อุณหภูมิเฉลี่ยประมาณ ๑๘ - ๒๕ องศาเซลเซียส ในฤดูหนาวอุณหภูมิจะต่ำกว่าประมาณ ๐ - ๔ องศาเซลเซียส ฤดูฝนจะมีฝนตกชุก อากาศหนาวและมีหมอกหนาทึบ
          อุทยานแห่งชาติภูหินร่องกล้า มีธรรมชาติที่เป็นเอกลักษณ์ทางธรรมชาติที่สวยงามแปลกตา แตกต่างจากที่อื่น บนยอดเขาเป็นพื้นที่ราบ เป็นลานหินที่เป็นหินทรายแดง และลานหินเรียบ บางตอนเป็นลานหินที่มีรอยแตกเป็นทางยาว บางตอนเป็นลานหินปุ่ม บางตอนเป็นสวนหินที่สวยงาม ลานหินเหล่านี้ประกอบด้วย หินทราย หินทรายปนกรวด และหินกรวดมน หินดังกล่าวเกิดจากการสะสมตัวของเม็ดกรวด และเม็ดทรายใต้ท้องน้ำ ลานหินที่มีลักษณะทางธรณีวิทยาที่ทำให้เกิดมีลักษณะพิเศษคือ

            ลานหินแตก   มีลักษณะเป็นลานหินที่มีรอยแตกเป็นแนวยาวเหมือนแผ่นดินแยก มีความกว้างประมาณ ๑ - ๒ เมตร และมีความลึกหลายเมตร บางร่องจะมีเสียงน้ำไหลอยู่เบื้องล่าง ลานหินแตกนี้เกิดจากการเคลื่อนตัวของเปลือกโลก เมื่อประมาณ ๕๕ ล้านปีมาแล้ว หินเหล่านี้ถูกบีบอัดจากทางด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ และตะวันตกเฉียงใต้ ทำให้ลานหินในบริเวณนี้ ถูกดันให้โก่งตัวขึ้น มีลักษณะเหมือนประทุนคว่ำ มีปลายเอียงลงทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ การโก่งตัวดังกล่าวทำให้หินเกิดรอยเหลื่อม หรือรอยเลื่อนเป็นแนวตั้งฉากกัน ต่อมาเกิดการฉีกขาดทำให้เกิดรอยเลื่อนทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ และตะวันตกเฉียงใต้ และเกิดรอยเลื่อนทางด้านทิศตะวันออกในแนวทางเหนือใต้ ทำให้แนวหินบนภูหินร่องกล้ายกตัวสูง ส่วนรอยแตก และรอยร่องลึก ส่วนหนึ่งเกิดจากขบวนการทางธรรมชาติ ทำให้เกิดการผุพังทลายของหิน และถูกน้ำกัดเซาะ

            ลานหินปุ่ม  เป็นลานหินที่มีหินผุดขึ้นเป็นปุ่ม มีขนาดใกล้เคียงกันกระจายอยู่ทั่วลานหิน ลักษณะการเกิดคล้ายกับลานหินแตก คือ จากรอยแตกของลานหินขนาดเล็ก เมื่อเกิดการสึกกร่อนจะกัดเซาะหินเป็นแท่งสี่เหลี่ยม เมื่อถูกกระแสลม และสายน้ำผ่านนานเข้าก็จะมีลักษณะกลม หรือมนขึ้น เป็นหินตะปุ่มตะป่ำอยู่ทั่วไป

            ผาชูธง  เป็นก้อนหินขนาดใหญ่ ตั้งอยู่ริมหน้าผาที่สูงชัน จากผาชูธงจะสามารถมองเห็นทิวทัศน์พื้นที่ราบเบื้องล่างได้กว้างไกล เป็นจุดที่ชมพระอาทิตย์ตกดินได้สวยงามมาก
            น้ำตก  ภายในเขตอุทยานมีน้ำตกที่สวยงามอยู่เป็นจำนวนมาก เช่น น้ำตกร่มเกล้า น้ำตกภราดร น้ำตกศรีพัชรินทร์ น้ำตกหมันแดง น้ำตกผาลาด และน้ำตกตาดฟ้า เป็นต้น

            อุทยานแห่งชาติน้ำตกชาติตระการ  มีพื้นที่ประมาณ ๓๓๙,๐๐๐ ไร่ ประกาศเป็นอุทยานแห่งชาติ เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๓๐ สภาพพื้นที่โดยทั่วไปเป็นเทือกเขาสูงสลับซับซ้อน น้ำตกชาติตระการชาวบ้านเรียกว่า น้ำตกปากรอง เป็นต้นกำเนิดของแม่น้ำแควน้อย เป็นน้ำตกที่สูงชันตกจากหน้าผาถึง ๗ ชั้น แต่ละชั้นมีชื่อตามชื่อธิดาทั้งเจ็ดของท้าวสามลในเรื่องสังข์ทอง ตามลำดับ โดยเฉพาะชั้นที่ ๓ และชั้นที่ ๔ น้ำจะตกจากหน้าผาสูงประมาณ ๑๐ เมตร กระแสน้ำแผ่เป็นฝอยกระจาย ชั้นที่มีแอ่งน้ำใหญ่ที่สุดคือชั้นที่ ๑ บริเวณน้ำตกมีหาดทรายขาวสะอาด ละอองน้ำตกขาวเหมือนปุยนุ่น มีสายน้ำไหลจากช่องหน้าผาสูงตกลงสู่แอ่งน้ำใหญ่เบื้องล่าง แล้วไหลเป็นลำธารต่อไป บริเวณน้ำตกมีพันธุ์ไม้ต่าง ๆ เป็นจำนวนมาก นับว่าเป็นน้ำตกที่สวยงามที่สุดของจังหวัดพิษณุโลก
            เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าภูเมี่ยง และภูทอง  มีพื้นที่ประมาณ ๔๑๐,๐๐๐ ไร่ อยู่ในเขตจังหวัดพิษณุโลก ประมาณ ๒๑๖,๐๐๐ ไร่ นอกนั้นอยู่ในเขตจังหวัดเพชรบูรณ์
            วนอุทยานภูแดงร้อน  อยู่ในเขตอำเภอวังทอง มีพื้นที่ประมาณ ๖,๒๐๐ ไร่
            วนอุทยานภูสอยดาว  อยู่ในเขตอำเภอวัดโบสถ์ มีพื้นที่ประมาณ ๔๙,๐๐๐ ไร่
            วนอุทยานแก่งเจ็ดแคว  อยู่ในเขตอำเภอวัดโบสถ์ มีพื้นที่ประมาณ ๑๓,๒๐๐ ไร่
            ยานเขาถนามทอง  อยู่ในเขตอำเภอวังทอง และอำเภอเนินมะปราง มีพื้นที่ประมาณ ๑๒,๕๐๐ ไร่
            ห้ามล่าสัตว์ถ้ำผา - ท่าพล  อยู่ในเขตอำเภอเนินมะปราง มีพื้นที่ประมาณ ๑,๘๐๐ ไร่
            เขตห้ามล่าสัตว์ป่าหนองน้ำขาว  อยู่ในเขตอำเภอบางระกำ มีพื้นที่ประมาณ ๓๖๐ ไร่
            สวนรุกชาติสกุโณทยาน  อยู่ในเขตอำเภอวังทอง มีพื้นที่ประมาณ ๑,๐๐๐ ไร่

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |