มรดกทางธรรมชาติ
พื้นที่ส่วนใหญ่ของกาญจนบุรี เป็นป่าไม้และภูเขา โดยมีทิวเขาตะนาวศรี และทิวเขาถนนธงชัยกั้นเขตแดนไทยกับพม่า
ภูเขาส่วนใหญ่เป็นภูเขาหินปูน มีลักษณะยอดแหลมรูปร่างต่าง ๆ สวยงาม สลับด้วยหลุมยุบ
และหุบเขาในแนวยาว พื้นที่ป่าอยู่ในสภาพตามธรรมชาติดั้งเดิมมีพื้นที่มากเป็นอันดับ
๕ ของประเทศ ส่วนใหญ่อยู่ในเขตอำเภอไทรโยค ทองผาภูมิ สังขละบุรี และศรีสวัสดิ์
พื้นที่ป่าของจังหวัดกาญจนบุรี มีอุทยานแห่งชาติ ๕ แห่ง เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า
๒ แห่ง และป่าสงวนแห่งชาติ ๑๕ แห่ง ดังนี้
อุทยานแห่งชาติเอราวัณ
อุทยาน ฯ ตั้งอยู่บริเวณป่าเขาสลอบในเขต อำเภอไทรโยค อำเภอศรีสวัสดิ์ และอำเภอเมือง
ฯ มีพื้นที่ประมาณ ๓๔๔,๐๐๐ ไร่ พื้นที่เป็นภูเขาสูงสลับกับพื้นที่ระหว่างเขา
มีความสูงตั้งแต่ ๑๘๐ - ๑๐๐๐ เมตร จากระดับน้ำทะเล พื้นที่อุทยาน ฯ มีแม่น้ำแควน้อยและแม่น้ำแควใหญ่ขนาบอยู่ทั้งสองด้าน
แหล่งน้ำในเขตอุทยานประกอบด้วย ลำห้วยต่าง ๆ อ่างเก็บน้ำสองแห่ง ทางตอนเหนือของพื้นที่มีห้วยสะแคะ
และห้วยหนองกบ ห้วยสะแคะไหลลงสู่อ่างเก็บน้ำเขื่อนศรีนครินทร์ ห้วยหนองกบไหลไปรวมกับ
ห้วยไทรโยค พื้นที่ทางด้านตะวันตกด้านใต้ มีห้วยทับศิลา ห้วยเขาพัง ซึ่งเป็นต้นกำเนิดน้ำตกเขาพัง
สำหรับอ่างเก็บน้ำสองแห่งคือ อ่างเก็บน้ำเขื่อนศรีนครินทร์ และอ่างเก็บน้ำเขื่อนท่าทุ่งนา
เป็นอุทยานที่มีธรรมชาติที่สวยงาม การคมนาคมสะดวก มีแหล่งท่องเที่ยวอยู่เป็นจำนวนมาก
เช่นน้ำตกเอราวัณ ถ้ำพระธาตุ ถ้ำวังบาดาล ถ้ำตาด้วง ถ้ำหมี ถ้ำเรือ เป็นต้น
อุทยานแห่งชาติเอราวัณเป็นอุทยานแห่งชาติแห่งที่ ๑๒ ของประเทศไทย ประกาศเป็นอุทยานแห่งชาติเมื่อปี
พ.ศ. ๒๕๑๘
อุทยานแห่งชาติไทรโยค
อุทยาน ฯ อยู่บริเวณที่สูงประกอบด้วยเทือกเขาสลับซับซ้อน มีความสูงเฉลี่ย ประมาณ
๓๐๐ - ๖๐๐ เมตร จากระดับน้ำทะเล จุดสูงสุดของพื้นที่อุทยาน ฯ คือ เขาเราะแระ
สูงประมาณ ๑,๑๒๔ เมตร จากระดับน้ำทะเล เป็นพื้นที่ต้นน้ำสำคัญของแม่น้ำแควน้อย
ซึ่งมีต้นกำเนิดจากเทือกเขาตะนาวศรี ในเขต อำเภอสังขละบุรี บริเวณอุทยานเป็นส่วนหนึ่งของป่าสงวนแห่งชาติ
๓ ป่าคือ ป่าวังใหญ่ ป่าแม่น้ำน้อย และป่าห้วยเขย่ง รวมพื้นที่ ประมาณ ๓๑๒,๕๐๐
ไร่ มีเอกลักษณ์ทางธรรมชาติที่สวยงามหลายแห่ง เช่น น้ำตกไทรโยค ถ้ำต่าง ๆ
เช่นถ้ำแก้ว ถ้ำค้างคาว ถ้ำไทรโยค ถ้ำพระ ถ้ำละว้า ถ้ำดาวดึงส์ เป็นต้น
อุทยานแห่งชาติไทรโยคเป็นอุทยานแห่งชาติลำดับที่ ๑๙ ของประเทศไทย ประกาศเป็นอุทยานแห่งชาติ
เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๒๓
อุทยานแห่งชาติเฉลิมรัตนโกสินทร์
อุทยาน ฯ ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของอำเภอศรีสวัสดิ์ มีพื้นที่ประมาณ ๕๙ ตารางกิโลเมตร
หรือประมาณ ๔๐,๐๐๐ ไร่ สภาพพื้นที่โดยทั่วไปเป็นภูเขาสลับซับซ้อน ยอดเขาสูงสุดคือ
ยอดเขากำแพง สูง ๑,๒๕๗ เมตร จากระดับน้ำทะเล พื้นที่บางส่วนมีแอ่งจมมีถ้ำ
มีลักษณะธารน้ำไหล และธารน้ำใต้ดิน
แหล่งท่องเที่ยวที่สำคัญของอุทยาน ฯ ได้แก่ น้ำตกไตรตรึงส์ น้ำตกธารเงิน น้ำตกธารทอง
น้ำตกธารลอดน้อย และถ้ำธารลอดใหญ่ หน้าผาของถ้ำธารลอดใหญ่เป็นจุดที่มีผู้มาชมกันมาก
อุทยาน ฯ ได้รับการประกาศเป็นอุทยานแห่งชาติ เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๒๓
อุทยานแห่งชาติเขื่อนศรีนครินทร์
อุทยาน ฯ ตั้งอยู่ในเขตอำเภอไทรโยค ศรีสวัสดิ์ และทองผาภูมิ มีพื้นที่ประมาณ
๑,๘๙๐ ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ ๑,๑๘๒,๐๐๐ ไร่ พื้นที่ส่วนหนึ่งเกิดจากการสร้างเขื่อนศรีนครินทร์กั้นแม่น้ำแควใหญ่
เกิดเป็นอ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ มีลำน้ำที่สำคัญหลายสาย ไหลลงสู่อ่างเก็บน้ำแห่งนี้
เช่น ห้วยแม่ขมิ้น ห้วยขาแข้ง ห้วยแม่วงศ์ ห้วยไกรเกรียง และห้วยแม่พลู
สภาพภูมิประเทศโดยทั่วไปเป็นเขาหินปูน และหินตะกอน บริเวณด้านทิศตะวันตกของที่ทำการอุทยาน
เป็นภูเขาหินปูนที่สึกกร่อน พังทลายทับถมอยู่บนหินอัคคีชนิดแกรนิตเนื้อหยาบ
ทำให้ภูเขามีลักษณะเป็นรูปมน ปลายยอดมีหินอัคคีโผล่ออกมา มีความสูงเฉลี่ยประมาณ
๔๐๐ เมตร และสูงสุด ๑,๑๐๐ เมตร จากระดับน้ำทะเล
แหล่งท่องเที่ยวที่สวยงามได้แก่ น้ำตกห้วยแม่ขมิ้น ซึ่งอยู่บริเวณตอนกลางของพื้นที่อุทยานเป็นน้ำตกที่มีความสวยงาม
สูง ๗ ชั้น ยังมีทิวทัศน์ที่สวยงาม บริเวณทะเลสาปเหนือเขื่อนศรีนครินทร์ ซึ่งมีความยาวกว่า
๑๐๐ กิโลเมตร นอกจากนี้ยังมีแหล่งท่องเที่ยวอื่น ๆ เช่นถ้ำพระและถ้ำเนรมิตเป็นต้น
อุทยานแห่งชาติเขาแหลม
อุทยาน ฯ ตั้งอยู่ในพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติป่าเขาช้างเผือก ป่าเขาพระฤาษี
ป่าเขาบ่อแร่ และป่าห้วยเขย่ง ในเขตอำเภอสังขละบุรี และอำเภอทองผาภูมิ มีพื้นที่ประมาณ
๑,๕๐๐ ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ ๙๓๖,๐๐๐ ไร่ ประกาศเป็นอุทยานแห่งชาติเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๓๔
อุทยาน ฯ เป็นส่วนหนึ่งของระบบนิเวศธรรมชาติในพื้นที่ภาคตะวันตกของประเทศ
พื้นที่มีลักษณะเป็นภูเขาสูงชัน เป็นส่วนหนึ่งของเทือกเขาตะนาวศรี เป็นแหล่งต้นน้ำขนาดใหญ่ของเขื่อนเขาแหลม
และเขื่อนศรีนครินทร์ มีแหล่งท่องเที่ยวอยู่เป็นจำนวนมากที่เป็นอ่างเก็บน้ำ
น้ำตกและโบราณสถาน เช่นน้ำตกเกริงกะเวีย และน้ำตกไดช่องถ่อง เป็นต้น
เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร
เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร อยู่ในเขตอำเภอทองผาภูมิ และอำเภอสังขละบุรี
จังหวัดกาญจนบุรีส่วนหนึ่ง อีกส่วนหนึ่งอยู่ในเขตอำเภออุ้มผาง จังหวัดตาก
มีพื้นที่ทั้งหมดประมาณ ๒,๒๘๐,๐๐๐ ไร่ เป็นพื้นที่ด้านตะวันตก ในเขตจังหวัดกาญจนบุรี
ประมาณ ๑,๔๐๐,๐๐๐ ไร่
ภูมิประเทศส่วนใหญ่เป็นเทือกเขาสลับซับซ้อน เป็นแหล่งต้นน้ำสำคัญของแม่น้ำแควน้อย
และแม่น้ำแควใหญ่ แม่น้ำแควใหญ่ไหลผ่านพื้นที่แห่งนี้ ยอดเขาสูงสุดอยู่บริเวณตอนกลางของพื้นที่
ยอดสูงสุด สูง ๑,๘๑๑ เมตร จากระดับน้ำทะเล เป็นต้นน้ำลำธารสายกลางคือ ห้วยโรคิ
และลำน้ำรันตี ไหลลงสู่แม่น้ำแควน้อยทางด้านตะวันตก ห้วยซาเซโว ห้วยดงวี่
ห้วยซ่งไท้ ไหลลงสู่แม่น้ำแควใหญ่ทางด้านตะวันออก ห้วยหม่องดง แม่น้ำกษัตริย์ใหญ่
ห้วยทีมู ไหลเข้าสู่ประเทศพม่าทางด้านเหนือ
เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร นอกจากจะเป็นแหล่งที่มีความหลากหลายทางชีวภาพมากมายแล้ว
ยังมีความสำคัญด้านประวัติศาสตร์ ที่เกี่ยวข้องกับชาติพันธุ์ของมนุษย์ ในเอเซียตะวันออกเฉียงใต้อีกด้วย
ได้มีการสำรวจถ้ำสองแห่งพบเครื่องมือมนุษย์สมัยหินกลาง มีอายุประมาณ ๗,๐๐๐
ปี ส่วนแหล่งโบราณคดีน่าจะมีอยู่มาก เนื่องจากพื้นที่บางส่วนเป็นที่อยู่อาศัยของชนเผ่ามอญ
และกะเหรี่ยงมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา ต่อเนื่องมาถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์
ป่าทุ่งใหญ่เป็นเส้นทางเดินทัพและตั้งทัพของกองทัพไทย เคยเป็นแหล่งปลูกข้าวและตั้งยุ้งฉาง
เพื่อใช้เป็นเสบียงของกองทัพทั้งของไทย และของพม่า พบกองหินจัดเรียงเป็นวงกลมที่เรียกว่าวงตีไก่
อยู่ทั่วไปในพื้นที่
เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าสลักพระ
เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าสลักพระ ตั้งอยู่บริเวณพื้นที่รอยต่อของสามอำเภอ คือ
อำเภอเมือง ฯ อำเภอศรีสวัสดิ์ และอำเภอบ่อพลอย มีพื้นที่ประมาณ ๘๖๐ ตารางกิโลเมตร
หรือประมาณ ๕๓๗,๐๐๐ ไร่ ได้รับการประกาศจัดตั้งเป็น เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าแห่งแรกของประเทศไทย
เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๘ เป็นผืนป่าที่มีพื้นที่ต่อเนื่อง กับผืนป่าด้านตะวันตกของประเทศไทย
ติดชายแดนประเทศพม่า
พื้นที่โดยทั่วไปเป็นเทือกเขาสูงสลับซับซ้อน มีความสูงระหว่าง ๕๐ - ๑๑๗๘
เมตร จากระดับน้ำทะเล ยอดสูงสุดคือ เขาหัวโล้น สูง ๑๑๗๘ เมตร ตอนกลางของพื้นที่ค่อนลงมาทางใต้เป็นที่ราบสูงเรียกว่า
ทุ่งสลักพระ
มีป่าเขาถ้ำ น้ำพุร้อน และน้ำตกอยู่ทั่วไป เป็นแหล่งต้นน้ำลำธารที่สำคัญของแม่น้ำหลายสาย
ที่ไหลลงสู่แควใหญ่ และอ่างเก็บน้ำเขื่อนศรีนครินทร์ นอกจากเป็นแหล่งพักผ่อนหย่อนใจแล้ว
ยังมีแหล่งสำรวจทางโบราณคดีอยู่หลายแห่งด้วยกัน เช่น ทุ่งสลักพระ ทุ่งนามอญ
น้ำตกทุ่งนามอญ ห้วยสะด่อง ลำน้ำแม่ละมุ่น ถ้ำแก้ว น้ำพุร้อนแม่ละมุ่น ถ้ำโจร
และน้ำตกทีลอซู เป็นต้น
ป่าสงวนแห่งชาติ
จังหวัดกาญจนบุรี มีป่าสงวนอยู่ ๑๕ แห่ง มีสภาพป่าที่สมบูรณ์ และมีสัตว์ป่าอยู่เป็นจำนวนมาก
ภูมิประเทศส่วนใหญ่ของพื้นที่ป่าสงวนเป็นภูเขาสลับซับซ้อน เป็นแหล่งต้นน้ำลำธาร
มีลำธาร ลำห้วยอยู่เป็นจำนวนมาก ป่าสงวนแห่งชาติเขาช้างเผือก ในเขตอำเภอทองผาภูมิ
และอำเภอสังขละบุรี มีพื้นที่มากที่สุด (ประมาณ ๑,๐๘๖,๐๐๐ ไร่ ) และป่าสงวนแห่งชาติเขาแสลงพันธุ์
ในเขตอำเภอพนมทวน มีพื้นที่น้อยที่สุด (ประมาณ ๑,๐๐๐ ไร่)