จังหวัดพะเยาตั้งอยู่บนภาคเหนือตอนบน อยู่ห่างจากกรุงเทพ ฯ ตามทางหลวงหมายเลข ๑ (ถนนพหลโยธิน) ประมาณ ๗๔๐ กิโลเมตร มีอาณาเขตติดต่อดังนี้
            ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอพาน อำเภอป่าแดด และอำเภอเทิง จังหวัดเชียงราย
            ทิศตะวันออก ติดต่อกับแขวงไชยะบุรี ประเทศลาว  อำเภอท่าวังผา อำเภอบ้านหลวง และกิ่งอำเภอสองแคว จังหวัดน่าน
            ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภองาว จังหวัดลำปาง และอำเภอสอง จังหวัดแพร่
            ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภองาว อำเภอวังเหนือ จังหวัดลำปาง
ลักษณะภูมิประเทศ
            สภาพพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นที่ราบสูงและภูเขา มีระดับความสูงตั้งแต่ ๓๐๐ - ๑,๕๕๐ เมตร จากระดับน้ำทะเล  มีเทือกเขาอยู่ทางด้านทิศตะวันตก ทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ทิศตะวันออกเฉียงใต้ และตอนกลางของพื้นที่จังหวัด  มีพื้นที่รวมประมาณ ๖,๓๓๕ ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ ๓,๙๖๐,๐๐๐ ไร่ มีขนาดใหญ่เป็นลำดับที่ ๑๕ ของภาคเหนือ
            จังหวัดพะเยามีพื้นที่อยู่ทั้งในเขตลุ่มแม่น้ำโขงและลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ส่วนที่อยู่ในลุ่มแม่น้ำโขงคือพื้นที่อำเภอเมือง อำเภอดอกคำใต้ อำเภอจุน อำเภอปง อำเภอเชียงคำ และอำเภอแม่ใจ ซึ่งเป็นต้นกำเนิดลำธารต่าง ๆ ไหลลงสู่แม่น้ำอิง ซึ่งเป็นแม่น้ำสำคัญสายหนึ่งของจังหวัดพะเยา แม่น้ำอิงไหลไปบรรจบแม่น้ำโขงที่อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย  ส่วนที่อยู่ในเขตลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาได้แก่ อำเภอปง และอำเภอเชียงม่วน ซึ่งเป็นต้นกำเนิดของแม่น้ำยม และไหลไปบรรจบกับแม่น้ำปิง แม่น้ำวัง และแม่น้ำน่าน เป็นแม่น้ำเจ้าพระยาในเขตจังหวัดนครสวรรค์
            แหล่งน้ำ จังหวัดพะเยามีแหล่งน้ำธรรมชาติอันเป็นทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญคือ
                กว๊านพะเยา  เป็นแหล่งน้ำธรรมชาติขนาดใหญ่เป็นอันดับสามของประเทศและใหญ่ที่สุดในภาคเหนือ ครอบคลุมพื้นที่ประมาณ ๑๒,๘๐๐ ไร่ เกิดจากลำน้ำหลายสายในเขตอำเภอแม่ใจ และเทือกเขาทางทิศตะวันตกของจังหวัด ไหลมารวมกันลงสู่กว๊านพะเยา ทำให้สามารถกักเก็บน้ำได้ประมาณ ๓๓ ล้านลูกบาศก์เมตร การประปาส่วนภูมิภาค สามารถผลิตน้ำประปาให้ประชาชนใช้ได้ตลอดปี นอกจากนี้ยังเป็นแหล่งประมงน้ำจืดที่สำคัญ ของภาคเหนือตอนบน
                หนองเล็งทราย  เป็นแหล่งประมงน้ำจืด รองลงมาจากกว๊านพะเยา อยู่ในเขตอำเภอแม่ใจ มีพื้นที่ประมาณ ๔,๐๐๐ ไร่
                ลำน้ำแม่อิง  เป็นแม่น้ำสำคัญทางประวัติศาสตร์ของเมืองพะเยา ต้นน้ำแม่อิงเกิดจากภูเขาใหญ่ทางทิศตะวันตกของอำเภอแม่ใจ เป็นร่องลำห้วยขึ้นไปบรรจบกับต้นน้ำแม่วัง ในเขตอำเภอวังเหนือ จังหวัดลำปาง ตรงกลางยอดเขาที่ต้นน้ำจรดกันเรียกว่า ดอยผีปันน้ำ  สำหรับที่ไหลมาจากอำเภอแม่ใจ เรียกว่า ห้วยเอี้ยง ไหลผ่านหมู่บ้านแม่ใจลงสู่หนองเล็งทราย แล้วไหลผ่านทุ่งนาแม่ใจแม่ยืม บ้านใหม่ บ้านต้ำไหลลงสู่กว๊านพะเยา และไหลไประหว่างเขตอำเภอดอกคำใต้ อำเภอจุน อำเภอเทิง และอำเภอเชียงของ ไปบรรจบแม่น้ำโขง
                แม่น้ำยม มีต้นกำเนิดจากดอยภูลังกาของเทือกเขาผีปันน้ำ ในเขตอำเภอปง ไหลผ่านอำเภอเชียงม่วน ไปรวมกับแม่น้ำน่านที่บ้านเกยชัย อำเภอชุมแสง จังหวัดนครสวรรค์  แม่น้ำยมช่วงที่ไหลผ่านจังหวัดพะเยาเป็นต้นน้ำ ยาวประมาณ ๕๕๐ กิโลเมตร
                ลำน้ำแม่ปืม  ต้นน้ำเป็นลำห้วยใหญ่ ไหลมาจากภูเขาดอยหวังมี ดอยด้วน ตำนานโยนกเรียกดอยชมภู ฝั่งขวาของดอยลูกนี้อยู่ทาง
ทิศตะวันออกของอำเภอพานและอำเภอแม่ใจ ลำน้ำแม่ปืมไหลผ่านหมู่บ้านป่าตึงทราย และบ้านแม่ปืม ไปบรรจบแม่น้ำอิง
                ลำน้ำแม่ต๊ำ  ต้นน้ำเกิดจากภูเขาใหญ่ เรียกว่า ดอยตั่ง เนื่องจากมีลักษณะเหมือนม้านั่ง ลำน้ำจะผ่านน้ำตกจำปาทอง ไหลผ่านบ้านขุนดำ แล้วไหลไปบรรจบแม่น้ำอิง
                ห้วยแม่ทุ่ม  ต้นน้ำเกิดจากภูเขาเขาใหญ่ ไหลผ่านบ้านตุ้มท่าไปบรรจบแม่น้ำโขง
                ลำน้ำแม่เหยียน  ต้นน้ำเกิดจากภูเขาใหญ่ ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ไหลผ่านหมู่บ้านร่องไฮ บ้านท่ากลองและบ้านใหม่ แล้วไหลไปบรรจบแม่น้ำอิง นอกจากนี้ยังมีแม่น้ำสาว แม่น้ำยวนและแม่น้ำทวน
           เทือกเขา  เทือกเขาที่สำคัญได้แก่
                 เทือกเขาที่พาดผ่านตอนกลางของจังหวัด ในเขตอำเภอดอกคำใต้ อำเภอจุน อำเภอปง ประกอบด้วยเทือกเขาหลายเทือกเขา ที่สำคัญได้แก่ ดอยกูลังกา สูง ๑,๑๐๐ เมตร และดอยสันปันน้ำในเขตอำเภอปง เป็นแหล่งกำเนิดแม่น้ำยม
                เทือกเขาบริเวณด้านตะวันออกเฉียงใต้ของจังหวัด  อยู่ทางใต้ของอำเภอดอกคำใต้ไปจนถึงทิศเหนือของอำเภอจุน ประกอบด้วย ดอยดวงเทวดา ระดับความสูง ๗๓๐ เมตร ดอยขุนน้ำม่วง ความสูง ๘๗๐ เมตร ดอยปารโตก ความสูง ๖๑๐ เมตร นอกจากนี้มีดอยขุนน้ำแพะ ดอยแง่ม และดอยแง้ม
                เทือกเขาบริเวณด้านตะวันออกเฉียงเหนือของอำเภอเมือง ฯ  ลงมาทางใต้ ประกอบด้วยเทือกเขาดอกคำใต้ ความสูง ๑,๓๐๐ เมตร ดอยขุนแม่สุก ดอยขุนแม่ฟาด ความสูง ๑,๕๕๐ เมตร
                เทือกเขาด้านตะวันตก  ในเขตอำเภอเมือง ฯ นับตั้งแต่ด้านเหนือบริเวณเทือกเขาดอยขุนแม่ต้ำ สูง ๑,๓๓๐ เมตร ลงมาทางใต้คือดอยขุนแม่สุก สูง ๑,๓๓๐ เมตร ดอยขุนแม่ต๋อม ดอยขุนแม่ฟาด ความสูง ๑,๕๕๐ เมตร ดอยหลวง ความสูง ๑,๒๐๐ เมตร
            ป่าไม้  มีพื้นที่ป่าประมาณ ๑,๘๕๐,๐๐๐ ไร่ ประมาณร้อยละ ๔๗ ของพื้นที่ทั้งหมด ส่วนใหญ่เป็นป่าดงดิบ และป่าไม้เบญจพรรณกระจายอยู่ทั่วไป อำเภอที่มีป่าไม้หนาแน่นได้แก่ อำเภอเชียงคำ อำเภอเชียงม่วน อำเภอปง และอำเภอเมือง ฯ ไม้ที่สำคัญคือไม้สัก ไม้ประดู่ ไม้มะค่า ไม้ชิงชัน ไม้ยาง ไม้เต็ง และไม้รัง เป็นต้น
                ป่าสงวนแห่งชาติ  มีกระจายอยู่ในเขตอำเภอต่าง ๆ คือ
                    อำเภอเมือง ฯ  มีป่าสงวนอยู่ ๖ แห่ง มีพื้นที่ประมาณ ๓๕๙,๐๐๐ ไร่ และอุทยานแห่งชาติ ๑ แห่ง มีพื้นที่ประมาณ ๑๔๘,๐๐๐ ไร่ และป่าสงวน ๒ แห่ง คือ ป่าห้วยลึก และสวนป่าแม่ถา
                    อำเภอแม่ใจ  มีป่าสงวน ฯ ๓ แห่งคือ ป่าแม่ปืม - ป่าดาวประดู่ มีพื้นที่ประมาณ ๓๑,๐๐๐ ไร่ ป่าแม่บีม - แม่พุง พื้นที่ ๑๖๙,๐๐๐ ไร่ บางส่วนอยู่ในเขตอำเภอพาน
                    อำเภอภูกามยาว  ได้แก่ ป่าแม่ร่องปอ - ป่าห้วยแก้ว และป่าแม่อิงฝ่ายซ้าย พื้นที่ประมาณ ๗๕,๐๐๐ ไร่

| หน้าต่อไป | บน |