ยุทธิษฐิระจากสุโขทัยครองเมืองพะเยา  พระเจ้าติโลกราชแห่งล้านนาใช้เมืองพะเยาเป็นฐานอำนาจเข้าครอบครองเมืองแพร่ และเมืองน่าน รวมทั้งทำสงครามกับ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแห่งกรุงศรีอยุธยา เพื่อชิงดินแดนแคว้นสุโขทัย
                ยุทธิษฐิระเป็นบุตรของพระยาราม มีเชื้อสายราชวงศ์พระร่วง เมื่อสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถขึ้นครองราชย์แล้วได้โปรดให้ตั้งยุทธิษฐิระเป็นพระยาสองแคว ครองเมืองพิษณุโลก ทำให้ยุษธิษฐิระไม่พอใจ ดังนั้นเมื่อประมาณปี พ.ศ.๑๙๔๔ ยุทธิษฐิระได้ลอบส่งสารไปทูลพระเจ้าติโลกราช ขอขึ้นกับเมืองเชียงใหม่ และนัดหมายให้พระเจ้าติโลกราชยกทัพมาตีเมืองปากยม เมืองสุโขทัย และเมืองชากังราวได้สำเร็จ พระเจ้าติโลกราชจึงให้ยุทธิษฐิระไปครองเมืองภูคา ต่อมาให้ครองเมืองพะเยาและควบคุมเมืองแพร่กับเมืองน่าน อันเป็นเขตแดนประชิดแคว้นสุโขทัยทางแม่น้ำยม และแม่น้ำน่าน
                เมื่อเป็นเจ้าเมืองพะเยาแล้ว ยุทธิษฐิระได้สร้างเมืองพะเยาแห่งใหม่ สร้างวัดป่าแดนหลวง สร้างพระพุทธรูปแก่นจันทน์ และยังเชื่อกันว่า ได้อัญเชิญรอยพระพุทธบาทมาจากแคว้นสุโขทัยด้วย
                สร้างเมื่อพะเยาแห่งใหม่  ยุทธิษฐิระได้บรรดาศักดิ์เป็นเจ้าหมื่นเมืองพะเยาและพระเจ้าติโลกราช ยกขึ้นเป็นลูก จากจารึกเมื่อปี พ.ศ.๒๐๑๗ กล่าวว่า ยุทธิษฐิระมาสร้างบ้านหนองเต่าให้เป็นที่อยู่ใหม่ อาจกล่าวได้ว่าขณะนั้นพระยายุทธิษฐิระมีอำนาจค่อนข้างมาก ทางฟากตะวันออกของแคว้นล้านนา ตั้งแต่ใต้เมืองเชียงรายลงมาตลอด ไปจนสุดแคว้นล้านนาตะวันออก ชนกับเขตแดนแคว้นสุโขทัย
                ยุครุ่งเรืองของเมืองพะเยาเริ่มที่ยุคพระยายุทธิษฐิระครองเมือง และสิ้นสุดก่อนที่แคว้นล้านนาจะถูกพม่ายึดครองเมื่อปี พ.ศ.๒๑๐๑ รวมทั้งผู้ครองเมือง ๑๓ คน คนสุดท้ายคือ พระยาเมืองตู้
            สมัยพม่าปกครองล้านนา  ความเสื่อมของอาณาจักรล้านนาเกิดขึ้นในปลายราชวงศ์มังราย รวมไปถึงเมืองพะเยาด้วย เป็นการเสียเอกราชของล้านนาตลอดไป พม่าปกครองล้านนาถึงสองร้อยปี นับตั้งแต่พระเจ้าบุเรงนองครองอำนาจ (พ.ศ.๒๑๐๑ - ๒๓๑๗)
            ในสมัยราชวงศ์มังราย เมืองเชียงรายมีฐานะเป็นเมืองอุปราชและเป็นศูนย์กลางของกลุ่มเมือง ในเขตตอนบนของล้านนา ในสมัยพม่าปกครองเชียงรายมีความสำคัญรองจากเชียงแสน ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๒๔๔ เป็นต้นมา  พม่าให้เชียงแสนเป็นศูนย์กลางทางตอนบนของล้านนาขึ้นตรงต่อพม่า และในปี พ.ศ.๒๒๗๖  เมืองแพร่ น่าน ลำปาง ฝาง เมืองสาด เมืองเชียงของ และเมืองเทิง ทั้งหมดต่างขึ้นต่อเชียงแสน แต่เมืองเชียงรายไม่ได้ขึ้นกับแชียงแสน พม่าให้เมืองเชียงรายมีอำนาจครอบคลุมเมืองพยาว เมืองพาน เมืองเทิน เมืองชลาว และเมืองลอ
            ในปี พ.ศ.๒๓๑๗ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ยึดเชียงใหม่ได้ จึงโปรดให้เจ้ากาวิละเป็นเจ้าเมืองลำปาง ซึ่งเป็นฐานที่มั่นของไทย เพื่อต่อต้านพม่าที่ยังยึดครองดินแดนล้านนาบางส่วน
            ในปี พ.ศ.๒๓๓๐  ครั้งนั้นเมืองเชียงแสนยังอยู่ในอำนาจพม่า ฝ่ายพม่าส่งกองทัพมาตีเมืองฝางได้แล้ว ให้ปราบปรามบ้านเล็กเมืองน้อยอื่น ๆ ทำให้เจ้าเมืองฝ่ายล้านนา ต่างพากันลี้ภัยไปอยู่เมืองลำปาง  มีชาวพะเยาก็หนีไปอยู่เมืองลำปางด้วย
            สมัยรัตนโกสินทร์  หลังจากพม่ายึดครองแล้วเมืองพะเยาก็เป็นเมืองร้าง เหมือนกับหลายเมืองในล้านนา การฟื้นฟูเมืองพะเยาได้กระทำหลังการฟื้นฟูเชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง ได้อย่างมั่นคงแล้ว ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้า ฯ เมืองพะเยา เมืองงาว และเมืองเชียงราย ได้มีการตั้งเมืองขึ้นใหม่ ในปี พ.ศ.๒๓๘๖ เมืองพะเยากับเมืองงาวขึ้นกับเมืองลำปาง ส่วนเมืองเชียงรายขึ้นกับเมืองเชียงใหม่ เจ้าเมืองลำปางได้ส่งเชื้อสายของตนมาปกครองพะเยา ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๓๘๗ เจ้าเมืองพะเยาคนแรก ในสมัยรัตนโกสินทร์คือ เจ้าพุทธวงศ์ เจ้าหลวงวงศ์ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น พระยาประเทศอุดรทิศ และเป็นตำแหน่งประจำของเจ้าหลวงเมืองพะเยา ในเวลาต่อมา
            ในสมัยรัตนโกสินทร์ เมืองพะเยาที่อยู่ด้านตะวันออกติดกับกว๊านพะเยา มีผังเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยม เป็นเมืองหน้าด่านซึ่งต้องเกี่ยวข้องกับการสงครามอยู่เสมอ โดยเฉพาะสงครามเชียงตุง ทั้งสามครั้ง ในปี พ.ศ.๒๓๙๒ - ๒๓๙๕ และ๒๓๙๗  ชาวเมืองพะเยาถูกเกณฑ์ไปทำสงครามด้วยทุกครั้ง
            ในปี พ.ศ.๒๓๘๖  เจ้าหลวงวงศ์ เป็นผู้นำชาวเมืองพะเยามาจากเมืองลำปาง แล้วฟื้นฟูเมืองพะเยาขึ้นใหม่ จากสภาพป่ารกร้าง โดยตั้งบ้านเรือนอยู่ที่บ้านสันเวียงใหม่
            ในปี พ.ศ.๒๔๔๘  เจ้าหลวงมหาชัย ผู้ครองเมืองพะเยาถึงแก่กรรม ในห้วงเวลาที่ครองเมืองอยู่เป็นช่วงเวลาที่ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า ฯ โปรดให้ปฎิรูปการปกครองเป็นแบบมณฑลเทศาภิบาล เมืองพะเยาถูกผนวกเข้าเป็นส่วนหนึ่งของ มณฑลลาวเฉียง ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็น มณฑลพายัพ มีที่ว่าการมณฑลอยู่ที่เชียงใหม่
                เงี้ยวปล้นเมือง  เงี้ยวเป็นไทยใหญ่กลุ่มหนึ่งได้ก่อความไม่สงบ ในปี พ.ศ.๒๔๔๕  โดยพกาหม่อง ได้นำพรรคพวกเงี้ยวประมาณ ๓๐ - ๔๐ คน เข้าปล้นเมืองแพร่ แล้วลุกลามถึงเมืองน่านกับเมืองพะเยา เจ้าเมืองพะเยาได้ไปขอกำลังทหารจากเจ้าผู้ครองนครเมืองลำปางให้มาปราบเงี้ยว สามารถปราบได้ราบคาบ หลังจากนั้นก็ได้มีการนำเอาดินจี่ตามวัดร้าง ที่มีอยู่รอบเมืองไปก่อกำแพงเมือง
                จากเมืองพะเยาเป็นจังหวัดพะเยา  เมื่อกบฎเงี้ยวสงบลงแล้ว เมืองพะเยาได้เปลี่ยนเป็นจังหวัด เรียกว่า จังหวัดบริเวณพะเยา ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๔๘  ให้เปลี่ยฐานะเป็นอำเภอเมืองพะเยา แล้วให้เจ้าอุปราชมหาชัย คีตสาร รักษาการในตำแหน่งเจ้าเมืองพะเยา
            ในปี พ.ศ.๒๔๕๗  เมืองพะเยา เมืองเชียงคำ แม่ใจ จุน อยู่ในการปกครองของเมืองเชียงราย ส่วนเมืองปง เชียงม่วน ขึ้นอยู่กับเมืองน่าน
            ในปี พ.ศ.๒๕๒๐  ได้มีประกาศจัดตั้งจังหวัดพะเยา โดยรวบรวมตำบลในอำเภอพาน จังหวัดเชียงราย ผนวกกับตำบลในอำเภอเมืองพะเยา ตั้งเป็นอำเภอแม่ใจ ปัจจุบันจังหวัดพะเยา มี ๗ อำเภอและ ๒ กิ่งอำเภอ คือ อำเภอเมือง ฯ อำเภอเชียงคำ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอจุน อำเภอปง  อำเภอเชียงม่วน กิ่งอำเภอภูซาง และกิ่งอำเภอภูกามยาว

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |