ต้นน้ำลำธารและแหล่งน้ำสำคัญ

            กว๊านพะเยา  เป็นแหล่งน้ำขนาดใหญ่ เป็นอันดับสามของประเทศ มีพื้นที่ประมาณ ๑๒,๘๐๐ ไร่ เกิดจากลำน้ำหลายสายในเขตอำเภอแม่ใจ และเทือกเขาด้านทิศตะวันตกไหลมารวมลงสู่กว๊านพะเยา ฉากหลังของกว๊านพะเยาคือ ดอยหลวง และดอยหนอก
            กว๊านพะเยา ถือว่าเป็นสัญลักษณ์ของจังหวัด ผูกพันกับวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของประชาชน ทั้งการอุปโภคและบริโภค และเป็นแหล่งเพาะพันธุ์ปลาน้ำจืดของภาคเหนือ รอบ ๆ กว๊านพะเยาจะมีหมู่บ้านและวัดวาอารามตั้งอยู่เป็นจุด ๆ แลเห็นยอดเจดีย์ วิหาร โบสถ์ ตั้งอยู่เรียงราย ในยามที่ดวงอาทิตย์ขึ้นจากขอบฟ้า หรือยามเย็นที่ดวงอาทิตย์ลับลงจากยอดเขา ฝั่งตรงกันข้ามจะสาดแสงสีแดง กระทบกับยอดเจดีย์ ช่อฟ้า ใบระกา ของบรรดาโบสถ์ วิหาร สะท้อนเป็นประกายระยิบระยับ ในเวลากลางคืน แสงไฟจากริมฝั่งผสมกับแสงจันทร์ส่องไปกระทบผิวน้ำ ที่มีระลอกคลื่นเกิดเป็นภาพที่สวยงามจับตา เป็นที่ตรึงตาตรึงใจแก่ผู้ที่ได้มาพบเห็น จนองค์การอนามัยโลกได้กำหนดให้พะเยา เป็นเมืองที่น่าอยู่เมืองหนึ่งของโลก
            หนองเล็งทราย  เป็นแหล่งน้ำธรรมชาติบนที่ราบสูง ระหว่างภูเขาสองเทือกคือ ทางด้านทิศตะวันออกมีเทือกเขาดอยหัวโล้น (ดอยด้วน)  ดอยจำม่วง  ด้านทิศตะวันตกมีดอยผีปันน้ำและดอยหลวง เป็นต้นน้ำลำธาร แล้วไหลลงมายังที่ราบลุ่มระหว่างภูเขาทั้งสอง เกิดเป็นหนองเล็งทราย มีพื้นที่ประมาณ ๕,๕๐๐ ไร่ ครอบคลุมพื้นที่ในเขตอำเภอแม่ใจคือตำบลป่าแฝก ตำบลเจริญราษฎร์ ตำบลศรีก้อย ตำบลแม่ใจ ตำบลบ้านเหล่า เป็นต้น ทำให้ราษฎรที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ดังกล่าว ได้อาศัยแหล่งน้ำแห่งนี้เพื่อการเพาะปลูก ทำการประมง เลี้ยงสัตว์ ใช้อุปโภคและบริโภค นอกจากนั้นยังใช้เป็นสถานที่พักผ่อนหย่อนใจได้ด้วย
            แม่น้ำอิง ต้นน้ำเกิดจากภูเขาในเขตอำเภอแม่ใจ เป็นร่องลำห้วยขึ้นไปบรรจบกับแม่น้ำวัง ในเขตอำเภอวังเหนือ จังหวัดลำปาง  บริเวณตรงกลางยอดสันเขาที่ต้นน้ำจากกันเรียกว่า ดอยผีปันน้ำ  ลำห้วยที่ไหลมาจากอำเภอแม่ใจเรียกว่า ห้วยเอี้ยง ไหลผ่านหมู่บ้านแม่ใจลงสู่หนองเล็งทราย ผ่านทุ่งนาแม่ใจ บ้านยืม บ้านใหม่ บ้านต้ำ ลงสู่กว๊านพะเยาแล้วไหลไประหว่างเขตอำเภอดอกคำใต้ อำเภอขุน อำเภอเท่งและอำเภอเชียงของ ไปบรรจบแม่น้ำโขง
            แม่น้ำอิงมีร่องน้ำธรรมชาติแยกออกไปสองสายคือ
                ห้วยร่องทง  แยกจากแม่น้ำอิงที่บ้านกว๊าน ตำบลคงเจน แล้วไหลผ่านเขตตำบลแม่อิง เป็นระยะทางประมาณ ๑๐ กิโลเมตร มีพื้นที่รับน้ำในฤดูฝนได้ประมาณ ๒,๐๐๐ ไร่ ในฤดูแล้งประมาณ ๓๐๐ ไร่
                ห้วยร่องเตี้ย  แยกจากแม่น้ำอิงที่บ้านแม่อิงหลวง ตำบลแม่อิง แล้วไหลไปบรรจบห้วยร่องทงในเขตตำบลคงเจน เป็นระยะทางประมาณ ๕ กิโลเมตร  มีพื้นที่รับน้ำในฤดูฝนได้ประมาณ ๔๐๐ ไร่  ในฤดูแล้งประมาณ ๑๐๐ ไร่
            แม่น้ำยม  ต้นน้ำเกิดจากดอยภูลังกาในทิวเขาผีปันน้ำ แล้วไหลลงทางใต้ โดยเกิดจากแม่น้ำอิมกับแม่น้ำควร ทั้งสองสายไหลมาบรรจบกันที่บ้านบุญยืน อำเภอปง จากนั้นไหลไปบรรจบแม่น้ำน่านที่ตำบลเกยชัย อำเภอชุมแสง จังหวัดนครสวรรค์ มีความยาวประมาณ ๕๕๐ กิโลเมตร
            แม่น้ำยมเป็นแม่น้ำสำคัญสายหนึ่งของประเทศ ชื่อแม่น้ำยมมาจากเมืองบางยมที่ลำน้ำยมไหลผ่าน เมืองนี้สร้างก่อนเมืองสุโขทัย เป็นเมืองคู่กับเมืองทุ่งผึ้งในอำเภอลับแล จังหวัดอุตรดิตถ์ แต่ปัจจุบันเป็นเมืองร้างเนื่องจากสายน้ำเปลี่ยนทางเดิน
เอกลักษณ์ทางธรรมชาติ
            ดอยผาจิ  อยู่ในตำบลขุนควร อำเภอปง ห่างจากตัวอำเภอปงประมาณ ๓๙ กิโลเมตร เป็นหมู่บ้านที่ตั้งอยู่บนภูเขาที่สูงสลับซับซ้อน มีทัศนียภาพที่สวยงามตามธรรมชาติ และวัฒนธรรมชาวเขาที่น่าสนใจ
            ในอดีตสมัยหนึ่ง ดอยผาจิเคยเป็นที่ตั้งขุมกำลังของผู้ก่อการร้ายคอมมิวนิสต์ โดยอาศัยภูมิประเทศที่เป็นถ้ำใหญ่บนยอดเขาสูงและสภาพป่าทึบ เป็นฐานกำลังในการต่อสู้กับรัฐบาล ต่อมาภายหลัง กองทัพภาคที่ ๓ ได้เข้าไปจัดตั้งเป็นหมู่บ้านสันติสุข และหมู่บ้านฉลองกรุง ทำให้ชาวบ้านตระหนักในความเป็นไทย และกลับมาเป็นฝ่ายรัฐบาล
            ปัจจุบันดอยผาจิยังคงความสมบูรณ์ตามธรรมชาติ และหากได้รับการปรับปรุงให้เป็นสถานที่ท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ก็จะเป็นเรื่องที่เหมาะสมอย่างยิ่ง