จังหวัดมหาสารคาม จากหลักฐานทางโบราณคดีพบว่า ได้มีมนุษย์อยู่อาศัยมา ตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ ประมาณ ๓,๓๐๐ ปีมาแล้ว
แหล่งโบราณคดีบ้านเชียงเหียน
            อยู่ที่บ้านเชียงเหียน ตำบลเขวา อำเภอเมือง ฯ มีลักษณะเป็นเมืองโบราณขนาดใหญ่ ผังเมืองเป็นรูปกลมรีมีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๑ กิโลเมตร มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ มีคันดิน ๓ ชั้น คูน้ำ ๒ ชั้น ด้านนอกตัวเมืองโบราณมีเนินดินโบราณคดีอีก ๕ แห่ง ได้แก่ ดอนข้าวโอ ดอนปู่ตา ดอนย่าเฒ่า ดอนยาคู และหอนาง
            จากการขุดค้นครั้งแรก ได้พบโครงกระดูกมนุษย์ มีเครื่องใช้สำริดฝังร่วมอยู่ด้วยหลายโครง ต่อมาได้ขุดค้นพบว่ามีชั้นดินลึกประมาณ ๖ เมตร ชั้นดินล่างสุด แสดงถึงการเริ่มต้นอยู่อาศัยในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ มีอายุประมาณ ๒,๐๐๐ - ๑,๕๐๐ ปีมาแล้ว พบภาชนะดินเผาเนื้อหยาบ ภาชนะดินเผาเคลือบ และภาชนะดินเผาเนื้อแกร่ง ชั้นดินด้านบนสุด พบหลักฐานการอยู่อาศัยของคนยุคปัจจุบัน
กู่น้อย
            ตั้งอยู่ที่บ้านหมี่ ตำบลเขวา อำเภอเมือง ฯ สภาพเป็นเนินดินอยู่กลางทุ่งนา มีคูน้ำรูปสี่เหลี่ยมล้อมรอบ บริเวณกลางเนิน มีส่วนฐานของอาคารศิลาแลงใสกรอบรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าอยู่ ๑ ชั้น พบฐานรูปเคารพหินทรายทรงสี่เหลี่ยมจตุรัส เมื่อพิจารณาจากลักษณะ และแผนผังของโบราณสถานแล้ว สันนิษฐานว่า น่าจะเป็นสถาปัตยกรรมที่เรียกว่าปราสามหิน ที่สร้างขึ้นในศิลปะแบบเขมร ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๖ - ๑๗
กู่บ้านเขวา
            ตั้งอยู่ที่บ้านเขวา ตำบลเขวา อำเภอเมือง ฯ พบว่ามีฝังหลักของอาคารคือ ปราสาทประธานก่อด้วยศิลาแลง มีเรือนธาตุเป็นรูปสี่เหลี่ยมจตุรัสเพิ่มมุมขนาด กว้างยาวด้านละ ๕ เมตร มีมุขยื่นต่อด้านหน้า ส่วนบนทำเป็นชั้นลดเลียนแบบเรือนธาตุซ้อนขึ้นไป ๔ ชั้น จึงถึงส่วนบัวยอดปราสาท บริเวณมุมด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ของปราสาทประธาน มีวิหารหรือบรรณาลัยตั้งอยู่ ๑ หลัง แต่เหลือเฉพาะส่วนที่เป็นรากฐาน ที่มีลักษณะเป็นห้องสี่เหลี่ยมผืนผ้ามีมุขยื่นเท่านั้น มีขนาด กว้าง ๖ เมตร ยาว ๗.๕ เมตร หันหน้าไปทางทิศตะวันตก อาคารทั้งสองมีกำแพงศิลแลงล้อมเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาดกว้าง ๒๕ เมตร ยาว ๓๗ เมตร บริเวณกึ่งกลางกำแพงแก้วด้านหน้า มีประตูซุ้ม (โตปุระ) มีผังเป็นรูปกากบาทขนาดกว้าง ๑๐ เมตร ยาว ๑๑ เมตร เพื่อใช้เป็นทางเข้าสู่ศาสนสถาน และอยู่ในสภาพชำรุดเช่นกัน แต่เดิมภายในกู่แห่งนี้ มีรูปเคารพอยู่ ๒ รูป ปัจจุบันเก็บไว้ที่วัดมหาชัย
            จากการขุดแต่งเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๔๐ - ๒๕๔๑ ได้พบจารึกที่วงกบประตูห้องมุขหน้าปราสาทประธาน เป็นจารึกภาษาขอม ภาษาสันสกฤต แปลแล้วมีความว่า เชิญบูชา พระเจ้าที่อยู่ในอาศรม ตัวอักษรสันนิษฐานว่า จารึกเมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๖ - ๑๗ พบพระบุเงิน ศิลปะล้านช้าง อายุประมาณพุทธศตวรรษที่ ๒๑ - ๒๒ หลายสิบองค์บรรจุอยู่ในไห พบภาชนะดินเผา กระเบื้องดินเผา และเครื่องประดับหลังคากระจายอยู่ทั่วไป โดยเฉพาะบริเวณหน้ามุขปราสาทประธาน สันนิษฐานว่าเดิมอาจมีหลังคา เครื่องไม้อยู่ด้านหน้าปราสาทประธาน จากหลักฐานที่ปรากฏแสดงให้เห็นว่า อาคารดังกล่าวนี้คงสร้างขึ้นเพื่อใช้เป็นศาสนสถาน ประจำสถานพยาบาล (อโรคยศาล) ในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ (ศิลปะแบบบายน) ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ซึ่งจารึกจากปราสาทตาพรหมที่นครวัด ได้กล่าวถึงการสร้างอโรคยาศาล จำนวน ๑๐๒ แห่ง ในสมัยของพระองค์ และที่พบในประเทศไทยมีอยู่กว่า ๒๐ แห่ง
แหล่งโบราณคดีบ้านค้อน้อย
            ตั้งอยู่ในบริเวณบ้านค้อน้อย ตำบลตลาด อำเภอเมือง ฯ มีลักษณะเป็นเนินดินขนาดเล็ก มีร่องรอยคูน้ำคันดินล้อมรอบ ผังเมืองเป็นรูปวงรี มีพื้นที่ประมาณ ๒๐๐ ไร่ พื้นที่ส่วนหนึ่งปัจจุบันกลายเป็นหนองน้ำสาธารณะ จากการสำรวจได้พบเศษภาชนะดินเผากระจายอยู่ทั่วไป สันนิษฐานว่า เป็นชุมชนสมัยก่อนประวัติศาสตร์ต่อเนื่องมาจนถึงสมัยทวาราวดี
เมืองโบราณกันทรวิชัย