โบราณสถาน
            โบราณสถานสำคัญในจังหวัดนครปฐม ระยะแรก ๆ ได้แก่ โบราณสถานสมัยทวารวดี มีอายุอยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๑ - ๑๖ มีดังนี้
    วัดพระเมรุ

            วัดพระเมรุ  ตั้งอยู่ในเขตตำบลพระปฐมเจดีย์ อำเภอเมือง ฯ เป็นวัดร้างมีซากเนินขนาดใหญ่อยู่กลางวัด เนินโบราณสถานมีลักษณะทรงกลมสูงประมาณ ๑๐ เมตร มีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๘๐ เมตร เมื่อปี พ.ศ.๒๔๐๔ ได้พบพระพุทธรูปศิลาขนาดใหญ่ จึงได้นำมาประดิษฐานไว้ในพระอุโบสถ วัดพระปฐมเจดีย์ ฯ เป็นพระพุทธรูปปางแสดงธรรม จัดเป็นพุทธศิลปแบบทวารวดี
            ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระราชทานนามบริเวณวัดพระเมรุว่า สวนนันทนอุทยาน
            ในปี พ.ศ.๒๔๘๑ - ๒๔๘๒  ได้มีการขุดแต่งทางโบราณคดีที่วัดพระเมรุ พบว่าโบราณสถานวัดพระเมรุเป็นซากเจดีย์ขนาดใหญ่ ก่อด้วยอิฐ มีผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมย่อมมุม กว้าง - ยาว ด้านละประมาณ ๗๐ เมตร มีองค์เจดีย์อยู่ตรงกลาง ฐานเจดีย์ทำเป็นเหลี่ยมย่อมุม มีทางขึ้นทั้งสี่ดาน สำหรับเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปศิลาขนาดใหญ่ ด้านละองค์ รวม ๔ องค์ ปรากฏซากหินสำหรับรองพระพุทธรูปเหลืออยู่ทางด้านทิศตะวันออก และทิศเหนือ ระหว่างมุขทั้งสี่เป็นระเบียงคต มีร่องรอยว่า น่าจะมีมุขหลังคาโดยรอบ

            ในการดำเนินงานทางโบราณคดีครั้งนี้ ได้พบโบราณวัตถุรวม ๖๕๑ ชิ้น เป็นประเภทสำริด ๒ ชิ้น ประเภทเครื่องปั้นดินเผา ๕๓๕ ชิ้น ประเภทศิลา ๒๖ ชิ้น พระพิมพ์ดินเผา ๘๘ องค์
            เมื่อปี พ.ศ.๒๕๒๗ - ๒๕๒๘ ได้มีการขุดแต่งบูรณะโบราณสถานวัดพระเมรุอีกครั้งหนึ่ง ได้พบหน้ายักษ์ปูนปั้น และสถูปดินเผา ๑ องค์ ลักษณะเป็นชั้น ๆ ต่อกัน และพอกปูนรอบนอก นอกจากนี้ยังพบว่า มีการก่อสร้าง และบูรณะรวมสี่ครั้ง คือ
                -  ครั้งที่ ๑  เป็นสมัยแรกสร้างโบราณสถาน
                -  ครั้งที่ ๒  เป็นการสร้างเพื่อขยายฐานพระเจดีย์ ครั้งที่ ๑
                -  ครั้งที่ ๓  เป็นการก่อสร้างเพื่อขยายแนวฐานเจดีย์ ครั้งที่ ๒
                -  ครั้งที่ ๔  เป็นการก่อสร้างเพื่อปิดแนวฐานที่มีการก่อสร้างเพิ่มเติมในครั้งที่ ๑
            ได้มีการกำหนดอายุโบราณสถานแห่งนี้ว่า อยู่ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒ - ๑๖  เป็นศิลปแบบทวารวดี
            โบราณสถานวัดพระเมรุขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถาน เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๘
   พระประโทนเจดีย์วรวิหาร

            พระประโทนเจดีย์ ฯ  ตั้งอยู่ภายในวัดพระประโทนเจดีย์ ซึ่งเป็นพระอารามหลวงชั้นสามัญ ชนิดวรวิหาร ในเขตตำบลพระประโทน อำเภอเมือง ฯ
            พระประโทนเจดีย์ ฯ  เป็นเนินโบราณสถานขนาดใหญ่ มีความสูงประมาณ ๕๐ เมตร เส้นผ่าศูนย์กลางเนินประมาณ ๖๐ เมตร สันนิษฐานว่า น่าจะเป็นเจดีย์ที่มีอายุร่วมสมัยกับจุลประโทนเจดีย์ วัดพระเมรุ และพระปฐมเจดีย์
            ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เจ้าอาวาสวัดพระประโทนเจดีย ฯ ได้ถวายพญาครุฑพ่าห์เหยียนาค ทำด้วยสำริด ที่ขุดพบบริเวณพระประโทนเจดีย์ ซึ่งต่อมาพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ให้จัดประกอบเป็นธงสี่เหลี่ยมคือ ธงกระบี่ครุฑธุชพ่าห์
            ต่อมาพระประโทนเจดีย์ ฯ เกิดชำรุด ได้มีการปฏิสังขรณ์ สร้างบันไดขึ้นบนองค์พระเจดีย์ และสร้างบันไดในส่วนขึ้น ไปยังฐานพระปรางค์ที่อยู่บนยอดเจดีย์พระประโทนรวม ๓๗ ขั้น และทำบันไดขึ้นไปบนซุ้มทวารพระปรางค์อีก ๒๐ ขั้น และได้จำลอง เมื่อปี พ.ศ.๒๕๐๔  องค์พระประโทนเจดีย์ชำรุดอีก ได้ทำการซ่อมโดยการเทปูนเป็นขั้น ๆ เพื่อป้องกันการพังทลายขององค์เจดีย์ ส่วนฐานที่ก่ออิฐโดยรอบ สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เพื่อกันผนังพัง บนยอดเนินมีผู้สร้างปรางค์ซ้อนขึ้น ลักษณะปรางค์สูงชะลูดเป็นศิลปกรรมสมัยรัตนโกสินทร์ จากชายเนินมีบันไดขึ้นไปยังองค์ปรางค์ ซึ่งอยู่สูงจากพื้นดินประมาณ ๒๐ เมตร องค์พระประโทนเจดีย์ยังไม่มีการดำเนินงานทางโบราณคดี จากการศึกษาจากภาพถ่ายทางอากาศพบว่า พระประโทนเจดีย์ตั้งอยู่กลางเมืองโบราณนครปฐม
            พระประโทนเจดีย์ ฯ ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถาน เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๘
    เจดีย์จุลประโทน

             เจดีย์จุลประโทน  ตั้งอยู่ด้านทิศตะออกขององค์พระปฐมเจดีย์ ห่างออกไปประมาณ ๔ - ๕ กิโลเมตร บริเวณใกล้เคียงกับพระปฐมเจดีย์ บริเวณที่ตั้งของเจดีย์จุลประโทน เดิมชาวบ้านเรียกว่า เนินหิน เพราะในอดีตบริเวณดังกล่าวมรวากเนินอิฐ หิน กระจายอยู่ทั่วไป
             เมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๒ - ๒๔๘๓ กรมศิลปากรร่วมกับสำนักฝรั่งเศสแห่งปลายบูรพาทิศ ได้ดำเนินการขุดแต่งทางโบราณคดีที่โบราณสถานเจดีย์จุลประโทน ผลการดำเนินงานสรุปได้ดังนี้
             เจดีย์จุลประโทนมีผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจตุรัส วางตัวอยู่ในแนวแกน ทิศตะวันออกเฉียงเหนือ กับทิศตะวันตกเฉียงใต้ เป็นเจดีย์ก่อด้วยอิฐ องค์เจดีย์มีการก่อสร้าง เป็นฐานสี่เหลี่ยมซ้อนลดหลั่นกันขึ้นไปอีกสี่ชั้น  แต่ละด้านของแต่ละชั้นประดิษฐานพระพุทธรูปเช่นเดียวกับฐานชั้นแรกที่ขุดพบ
            ครั้งที่ ๑  เป็นการก่อสร้างองค์เจดีย์ ซึ่งมีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจตุรัส ฐานชั้นบนย่อมุม ยาวด้านละ ๑๗ เมตร แต่ละด้านประดับด้วยซุ้ม พระพุทธรูปยืนปูนปั้น ด้านละ ๕ ซุ้ม ถัดลงมาเป็นฐานสี่เหลี่ยม ยาวด้านละ ๑๙ เมตร ตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยมจตุรัส ยาวประมาณ ๒๔ เมตร สูงประมาณ ๑ เมตร กึ่งกลางของแต่ละด้านมีแนวบันไดเป็นรูปครึ่งวงกลม มีราวบันไดยื่นออกมาจากปากสัตว์ สองข้างบันไดเป็นรูปสิงห์ประดับผนังของลานประทักษิณ มีภาพปูนปั้น และดินเผาประดับ อายุก่อสร้างอยู่ประมาณพุทศตวรรษที่ ๑๒
เป็นฐานสี่เหลี่ยมซ้อนลดหลั่นกันขึ้นไปอีกสี่ชั้น  แต่ละด้านของแต่ละชั้นประดิษฐานพระพุทธรูปเช่นเดียวกับฐานชั้นแรกที่ขุดพบ
            ครั้งที่ ๒  เป็นการสร้างเสริมจากชั้นที่ ๑ มีการเปลี่ยนแปลงฐานลานทักษิณได้ถูกยกขึ้นไปสูงกว่าระดับบันได การก่อสร้างครั้งนี้ เมื่อประมาณพุทศตวรรษที่ ๑๓ - ๑๔ เป็นฐานสี่เหลี่ยมซ้อนลดหลั่นกันขึ้นไปอีก ๔ ชั้น  แต่ละด้านของแต่ละชั้นประดิษฐานพระพุทธรูปเช่นเดียวกับฐานชั้นแรกที่ขุดพบ
            ครั้งที่ ๓  เป็นการสร้างลานประทักษิณใหม่ มีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมย่อมุม ครอบลานประทักษิณ และบันไดทางขึ้นเดิมไว้ ลานประทักษิณที่สร้างใหม่มี ๒ ชั้น บนมุมทั้งสี่ของลานประทักษิณ ประดับด้วยเจดีย์ทรงกลมมุมละองค์ ไม่มีบันไดขึ้นลานประทักษิณ และเปลี่ยนแปลงพระพุทธรูปใหม่ซุ้มพระพุทธรูปยืนทั้ง ๕ องค์ เปลี่ยนเป็นพระพุทธรูปนั่งห้อยพระบาท ๓ องค์ และพระพุทธรูปปางนาคปรกอีก ๒ องค์ สร้างขึ้นเมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๔ - ๑๕
            จากการขุดแต่งครั้งนี้ได้ข้อสันนิษฐานว่า รูปแบบองค์เจดีย์จุลประโทนว่า ส่วนบนของเจดีย์น่าจะมีลักษณะเช่นเดียวกับรัตนเจดีย์ที่วัดกู่กุด  จังหวัดลำพูนคือ เป็นฐานสี่เหลี่ยมซ้อนลดหลั่นกันขึ้นไปอีกสี่ชั้น  แต่ละด้านของแต่ละชั้นประดิษฐานพระพุทธรูปเช่นเดียวกับฐานชั้นแรกที่ขุดพบ
            ในปี พ.ศ..๒๕๑๑ ได้มีการขุดแต่งเจดีย์จุลประโทนอีกครั้ง ได้ขุดแต่งทางด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ทั้งหมดและบางส่วยของด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ และได้บูรณะด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ กับตะวันออกเฉียงใต้ ได้รับการบูรณะครั้งที ๓ ออกทั้งหมด เพื่อเก็บภาพปูนปั้นที่ประดับอยู่รอบฐานเจดีย์ โดยลวดลายปูนปั้นทั้งหมด เก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติอู่ทอง และพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระปฐมเจดีย์
            เจดีย์จุลประโทน ได้ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถาน เมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๓
    เนินพระ (เนินยายหอม)

            เนินพระ ที่ชาวบ้านเรียกว่า เนินยายหอม ตั้งอยู่ในเขตตำบลดอนยายหอม อำเภอเมือง ฯ
            เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๙ ได้ขุดพบธรรมจักรศิลา เสาศิลาทรงแปดเหลี่ยม และกวางหมอบ อยู่ในสภาพชำรุด ธรรมจักศิลา เมื่อนำมาประดับเข้าด้วยกันมีความสูงประมาณ ๑๙๐ เซนติเมตร กว้าง ๑๓๕ เซนติเมตร ส่วนเสาศิลาแปดเหลี่ยมสูง ๙ ศอก สำหรับกวางหมอบศิลาสลักจากหินสีเขียวเนื้อละเอียดสูง ๙.๕ นิ้ว ยาว ๑๒ นิ้ว ที่เนินพระที่มีความสูงประมาณ ๙ เมตร พบว่าเนินพระเป็นซากฐานขององค์เจดีย์ทรงสี่เหลี่ยมจตุรัส มีมุมยื่นออกมาทั้งสี่ด้าน โดยองค์เจดีย์ล้มไปทางด้านทิศตะวันออก มีรูปแบบศิลปกรรมแบบทวารวดี นอกจากนั้นบริเวณวัด และพื้นที่ทั่วไปเคยพบพระพุทธรูปสมัยทวารวดี สมัยลพบุรี และสมัยอยุธยาตอนต้นอีกด้วย
            เนินพระได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถาน เมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๐
  วัดพระงาม

| ย้อนกลับ | หน้าต่อไป | บน |