วรรณคดีไทยที่ใช้เรียนในชั้นประถมและมัธยมในสมัยก่อน เป็นเรื่องที่มีประโยชน์ เป็นที่รู้กันอย่างแพร่หลาย มีความไพเราะ เป็นคติสอนใจ ดังนั้นแต่ละตอนที่เลือกมาเรียนได้เลือกสรรแล้วว่า เป็นตอนที่น่าสนใจมากที่สุด อาจจะเรียกว่าเป็นหัวใจของเรื่องก็ว่าได้ แต่ละตอนดังกล่าว มีความยาวไม่มากนัก เหมาะกับวุฒิภาวะของนักเรียนในชั้นนั้น ๆ จะจดจำและเข้าใจได้โดยง่าย ในแต่ละตอนจะเลือกเหตุการที่สำคัญ มีความไพเราะและมีคติสอนใจ นำมาใช้เป็นอาขยานให้ท่องจำจนขึ้นใจ เริ่มต้นที่ชั้นประถมปีที่ ๔  ไปตามลำดับจนถึงชั้นมัธยม ๘  ตามระบบการศึกษาในครั้งนั้น  ในชั้นประถมและมัธยมต้น จะท่องอาขยานก่อนหรือหลังการท่องสูตรคูณซึ่งจะท่องตั้งแต่แม่สองถึงแม่สิบสอง การท่องอาขยานเป็นการท่องปากเปล่า  ออกเสียงดังให้ชัดถ้อยชัดคำ ถูกต้องตามอักขระวิธี ถูกจังหวะจะโคน ตามแบบคำประพันธ์ และท่องให้พร้อมเพรียงกันทั้งชั้น
            สำหรับความตอนต้นของแต่ละเรื่อง นักเรียนมักจำได้โดยไม่ต้องท่อง มากบ้างน้อยบ้างตามความพอใจ และสนใจของแต่ละคน นับว่าเป็นประโยชน์ทั้งทางตรง และทางอ้อม พอประมวลได้ดังนี้

สังข์ทองตอนตีคลี (ความตอนต้น)

สังข์ทองตอนเลือกคู่ หาเนื้อหาปลา (ความตอนต้น)

สังข์ทองตอนเลือกคู่ หาเนื้อหาปลา (บทอาขยาน)
         ค  เมื่อนั้น  เจ้าเงาะแสนกลคนขยัน  พิศโฉมพระธิดาวิลาวัณย์  ผุดผาดผิวดังดวงเดือน   งามละม่อมพร้อมสิ้นทั้งอินทรีย์  นางในธรณีไม่มีเหมือน  แสร้งทำแลเลี่ยงเบี่ยงเบือน  ให้ฟั่นเฟือนเตือนจิตคิดปอง  พระจึงตั้งสัตย์อธิษฐาน  แม้นบุญญาธิการเคยสมสอง  ขอให้ทรามสงวนนวลน้อง  เห็นรูปพี่เป็นทองต้องใจรัก
         ค  เมื่อนั้น  รจนารีมีศักดิ์  เทพไทอุปถัมภ์นำชัก  นงลักษณ์ดูเงาะเจาะจง  นางเห็นรูปสุวรรณอยู่ชั้นใน  รูปเงาะสวนไว้ให้คนหลง  ใคร ใคร ไม่เห็นรูปทรง  พระเป็นทองทั้งองค์อร่ามตา  ชะรอยบุญเราไซร้จึงได้เห็น  ต่อจะเป็นคู่ครองกระมังหมา  คิดพลางนางเสี่ยงมาลา  แม้นว่าเคยสมภิรมย์รัก  ขอให้พวงมาลัยนี้ไปต้อง  เจ้าเงาะรูปทองจงประจักษ์  เสี่ยงแล้วโฉมยงนงลักษณ์  ผินพักตร์ทิ้งพวงมาลัยไป
         ค  บัดนั้น  พระพี่เลี้ยงหลากจิตคิดสงสัย  อกเอ๋ยนี้เห็นเป็นอย่างไร  มารักใคร่อ้ายเงาะมิเคราะห์กรรม  ทำให้อายขายพักตร์เผ่าพงศ์  ไม่รักองค์เลยนักนิดผิดส่ำ  ไม่ปรึกษาหารือแต่สักคำ  จะมาทำให้พี่นี้พลอยยับ
         ค  เมื่อนั้น  ท้าวสามนต์เสียใจจนลมจับ  นางมณฑาเข้าประคองรองรับ  ขยำขยับไปสักหน่อยจึงค่อยคลาย  ลุกขึ้นกระทืบบาทตวาดอึง  อีรจนาดูดู๋มึงช่างมักง่าย  ทรลักษณ์อัปรีย์ไม่มีอาย  หน่อกษัตริย์ทั้งหลายไม่เอื้อเฟื้อ  มารักใคร่อ้ายเงาะทรชนคนอุบาท์ว  ทุดช่างชั้วชาติประหลาดเหลือ  แค้นนักจักใคร่ให้แล่เนื้อ  แล้วเอาเกลือทาซ้ำให้หนำใจ  ว่าพลางฉวยได้ไม้เรียว  โกรธเกรี้ยวตัวสั่นหมั่นไส้   อีลูกชั่วน่าชังจังไร   เอาไว้ไยตีเสียให้แทบตาย

รามเกียรติ์ตอนท้าวมาลีวราชว่าความ (ความตอนต้น)

รามเกียรติ์ตอนท้าวมาลีวราชว่าความ (บทอาขยาน)
                เมื่อนั้น  ท้าวมาลีวราชเรืองศรี  ได้ฟังคั่งแค้นแสนทวี  ดั่งหนึ่งเอาตรีมาเสียบกัณฑ์  จึ่งว่าเป็นไฉนทศพักตร์  จึงฮึกฮักดื้อดึงดัวยโมหันต์  มาติดใจฝูงเทพเทวัญ  ผูกพันว่านี้ก็ผิดไป  ทำไมกับท้าวโกสีย์  รถของเขามีเขาก็ให้  ว่าเลือกรักมักชังด้วยอันใด  ซ้ำติดใจคนกลางนางสีดา  ครั้นซักไซร้ไต่ถามเอาความจริง  หรือกับติงทุเลาต่อว่า  ตัวกูผู้เป็นอัยกา  พิพากษาลำเอียงหรือว่าไร  เจรจาความสัตย์ก็ไม่มี  ดั่งสตรีเด็กน้อยก็ว่าได้  หรือเทวาสุราลัย  พอใจในจตุราบาย  กูพิจารณาก็ได้ความ  คำพระรามสีดาทั้งสองฝ่าย  ต้องถูกผูกพันเป็นต้นปลาย  ทั้งคำเทพทั้งหลายก็สมกัน  ซึ่งเองกล่าวหาทุกข้อ  ล้วนแกล้งติตต่อให้เหมาะมั่น  สืบสวนก็ไม่ได้เป็นสัทธรรม์  สารพันทรลักษณ์อัปรีย์  เห็นจริงว่าตัวบังอาจ  ไปลอบลักอัคราชมเหสี  ขององค์พระรามจักรี  อสุรีเร่งส่งนางสีดา

พระอภัยมณีตอนครองเมืองผลึก (ความตอนต้น)

พระอภัยมณีตอนครองเมืองผลึก (บทอาขยาน)
        วรรณคดีไทยเรื่องพระอภัยมณีตอนบทอาขยานมีอยู่สองบทด้วยกันคือ  ตอนพระโยคีมาช่วยสุดสาครขึ้นจากเหว เนื่องจากถูกชีเปลือยผลักตกไปในเหว  อีกบทหนึ่งเป็นตอนที่อุศเรนรบแพ้  ฝ่ายพระอภัยและถูกจับตัวได้
            บทอาขยานตอนช่วยสุดสาครขึ้นจากเหว  มีดังนี้
            ค บัดเดี๋ยวดังหง่างเหง่งวังเวงแว่ว   สะดุ้งแล้วเหลียวแลชะแง้หา  เห็นโยคีขี่รุ้งพุ่งออกมา   ประคองพาขึ้นไปยังบรรพต  แล้วสอนว่าอย่าไว้ใจมนุษย์  มันแสนสุดลึกล้ำเหลือกำหนด  ถึงเถาวัลย์พันเกี่ยวที่เลี้ยวลด  ก็ไม่คดเหมือนหนึ่งในน้ำใจคน  มนุษย์นี้ที่รักอยู่สองสถาน  บิดามารดารักมักเป็นผล   ที่พึ่งหนึ่งพึ่งได้แต่กายตน  เกิดเป็นคนคิดเห็นพึงเจรจา  แม้นใครรักรักมั่งชังชังตอบ  ให้รอบคอบคิดอ่านนะหลานหนา  รู้สิ่งใดไม่สู้รู้วิชา  รู้รักษาตัวรอดเป็นยอดดี  จงคิดตามไปเอาไม้เท้าเถิด  จะประเสริฐสมรักเป็นศักดิ์ศรี  พอเสร็จาคำสำแดงแจ้งคดี  รูปโยคีหายวับไปกับตา
            บทอาขยานตอนอุศเรนรบแพ้ถูกจับตัวได้  มีดังนี้
            ค อุศเรนเอนเอกเขนกขนอง  ตามทำนององอาจไม่ปรารถนา  เราก็รู้ว่าท่านเจ้ามารยา  ที่พามาหมายเชือดเอาเลือดเนื้อ  ไม่สมนึกศึกพลั้งลงครั้งนี้  จะกลับดีด้วยสัตรูอดสูเหลือ  เราก็ชายหมายมาดว่าชาติเชื้อ  ไม่เอื้อเฟื้อฝากตัวไม่กลัวตาย  จงห้ำหั่นบั่นเกล้าเราเสียเถิด  จะไปเกิดมาใหม่ดังใจหมาย  แกล้งจ้วงจาบหยาบช้าพูดท้าทาย  จะใคร่ตายเสียให้ลับอัปประมาณ

พระร่วง (บทอาขยาน)
            วรรณคดีไทยเรื่องพระร่วงพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว  มีบทอาขยานดังนี้
            ค ที่ท่านเชิญเราขึ้นทรงราชย์  เถลิงอาสน์สุโขทัยสโมสร  เราจะประสาสน์การนคร  ให้ประชานิกรสุขสราญ  ซึ่งท่านให้อิสริยยศ  เรามิอาจหาพจน์พอตอบท่าน  ขอแต่ให้เสนาพฤฒาจารย์  สมัครสมานสามัคคี  อย่าเห็นแก่ตัวมัวพะวง  ลุ่มหลงฤศยาไม่ควรที่  อย่าต่างคนต่างแก่งแย่งกันดี  อย่าให้ช่องไพรีที่มุ่งร้าย  แม้นเราฤศยากันและกัน  ไม่ช้าพลันก็จะพากันฉิบหาย  ระวังการยุยงส่งร้าย   นั่นแหละเครื่องทำลายสามัคคี  คณะใดศัตรูผู้ฉลาด  หมายมาดทำลายให้เร็วรี่  ก็ยุแยกให้แตกสามัคคี  เช่นกษัตริยลิจฉวีวงศ์โบราณ   พราหมณ์ผู้เดียวรับใช้ไปยุแหย่  สาระแนยุญาติให้แตกฉาน  จนเวลาศัตรูจู่มาราญ  มัวเกี่ยงกันเสียการเสียนคร  ฉะนั้นไซร้ชาวไทยจงร่วมรัก  จงร่วมรวมสมัครสโมสร  เอาไว้เผื่อเมื่อมีไพรีรอน  จะได้สู้ดัสกรด้วยเต็มแรง
            ไทยรวมกำลังตั้งมั่น  จะสามารถป้องกันขันแข็ง  ถึงแม้ว่าศัตรูผู้มีแรง  มายุทธแย้งก็จะปลาตไป  ขอแต่เพียงไทยเราอย่าผลาญญาติ  ร่วมชาติร่วมจิตเป็นข้อใหญ่  ไทยเราอย่ามุ่งร้ายทำลายไทย  จงพร้อมใจพร้อมกำลังระวังเมือง  ให้นานาภาษาเขานิยม  ชมเกียรติยศฟูเฟื่อง  ช่วยกันบำรุงความรุ่งเรือง  ให้ชื่อไทยกระเดื่องทั่วโลกา  ช่วยกันเต็มใจใฝ่ผดุง  บำรุงทั้งชาติศาสนา  ให้อยู่จนสิ้นดินฟ้า  วัฒนาเถิดไทยไชโย

เรื่องเวนิสวานิช (ความตอนต้น)
     อันโตนิโย

เรื่องเวนิสวานิช (บทอาขยาน)
            วรรณคดีเรื่องเวนิชวานิช  พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  มีบทอาขยานดังนี้
                อันว่าความกรุณาปรานี  จะมีใครบังคับก็หาไม่,  หลั่งมาเองเหมือนฝนอันชื่นใจ  จากฟากฟ้าสุราลัยสู่แดนดิน:  เป็นสิ่งดีสองชั้น;  พลันปลื้มใจ  แห่งผู้ให้และผู้รับสมถวิล:  เป็นกำลังเลิศพลังอื่นทั้งสิ้น:  เจ้าแผ่นดินผู้ทรงพระกรุณา,  ประดุจทรงวราภรณ์สุนทรสวัสดิ์  เรืองจรัสยิ่งมกุฎสุดสง่า;  พระแสงทรงดำรงซึ่งอาชญา  เหนือประชาพสกนิกร,  ประดับพระวรเดชวิเศษฤทธิ์  ที่สถิตอานุภาพสโมสร;  แต่การุณยธรรมสุนทร  งามงอนกว่าพระแสงอันแรงฤทธิ์;  เสถียรในหฤทัยพระราชา,  เป็นคุญของเทวาผู้มหิทธิ์;  และราชาเทียมเทพอมฤต  ยามบพิตรเผยแผ่พระกรุณา.  ฉะนั้นยิว, แม้อ้างยุติธรรม,  จงกำหนดจดจำไว้ด้วยว่า,  ในกระแสแห่งยุติธรรมา  ยากจะหาความเกษมเปรมใจ:  เราวอนขอเทวาให้ปรานี  แก่ตัวเราเองนี้ทุกวันไสร้;  อันคำวอนควรสอนและจูงใจ  ให้เราเองกรุณาปรานี.  ข้าได้กล่าวถ้อยคำเชิงร่ำวอน,  เพื่อขอผ่อนคำร้องของท่านที่  ขอแต่ยุติธรรม์ ณ วันนี้;  คิดจงดี, คิดบ้างทางกรุณา.  แต่ถ้าขืนยืนกราน, ศาลเวนิส  ธรรมสถิตคงจะพิพากษา  ให้พณิชนี้แพ้แน่เจียวนา;  จะมีความกรุณาหรือว่าไร?
 

| มูลบทบรรพกิจ | ข้อเตือนใจในแบบเรียนเร็ว| ข้อเตือนใจจากบทดอกสร้อย | | คำปฏิญาณของลูกเสือไทย | ข้อเตือนใจจากที่อื่นๆ | วรรณคดีไทยร้อยกรอง | โคลงพระราชพงศาวดาร |

| หน้าแรก | ชาติไทย | ศาสนา | พระมหากษัตริย์ | หน้าต่อไป | ย้อนกลับ | บน |